گروه نرم افزاری آسمان

دیباجۀ الکتاب





بسم الله الرحمن الرحیم الحمد لله الذي علمنا لطائف ظرائف البیان، و ألهمنا طرائف صحائف التبیان، و أنعم علینا ببدائع روائعه، و
أرشدنا الی شوارع شرائعه، الذي صیر أبناء الأولین مقارع مسامع الاخرین، و أحادیث الأقدمین مقامع سوامع الغابرین، و آثار الماضین
آیۀ لنواظر المستقبلین، و أخبار السابقین عبرة لخواطر اللاحقین، الذي من علینا بانشاء الألفاظ و المعانی، و فضلنا بعلوم الأوائل و
الثوانی، و دعانا الی منهج البراعۀ و البراعۀ، و هدانا الی نهجالبلاغۀ و الفصاحۀ، و انتخبنا بالنطق علی الدواب و الأنعام، و انتجبنا بالخلق
عن السوام و الهوام، و الذي أنزل علی عبده الکتاب، و علمه الأسماء و فصل الخطاب، و اصطفاه بالعلم [صفحه 3] البارع الراجح، و
اجتباه بالعلم الصادع الناجح. نحمدك یا من قرب فنادي، و بعد فدنی، و ظهر فبطن، و خفی و علن، المخترع للارض و السماء
بربوبیته، المبتدع لکل الأشیاء بقدرته. فالق الحبۀ، خالق النسمۀ، رازق البریۀ، ما حق الخطیۀ، تعالی شأنه من أن یصفه الواصفون، و
ینعته الناعتون، أو یبلغ کنه ذاته المرسلون، أو یحیط بحقیقته الواصلون، أو یستقصی ثنائه الشاکرون، أو یحصی نعمائه العادون. دانت
السموات بعبودیته، و خضعت المخلوقات لمعبودیته، و طأطأت الموجودات لکبریائه و مجده، و ان من شیء الا یسبح بحمده علی
اسباغ رغائبه، و یشکره علی ابلاغ مواهبه. المحمود بکل الألسنۀ علی تواتر نعمه و مننه، و المعبود فی کل الأمکنۀ علی توافر کرمه و
احسانه. یعلم حرکۀ الذرة فی جو الهواء، و دبیب النملۀ السوداء علی الصخرة الصماء فی اللیلۀ الظلماء، محیی الأموات و العظام البالیۀ،
و ممیت الأحیاء بعد أن أنشأها أول مرة. [صفحه 4] و أشهد أنه واحد أحد فرد صمد لیس کمثله شیء، لم یلد و لم یولد و لم یتخذ
صاحبۀ و لا ولدا و أنه علی کل شیء قدیر، و بما تعملون بصیر، عالم الغیب و الشهادة و هو الغفور الرحیم، و السمیع العلیم و العزیز
الحکیم، و العلی العظیم، و الغنی الحلیم، و السلام المؤمن و القدوس المهیمن، لا یوصف بحیز و لا جسم، و لا یتعین له رسم و لا
اسم، و لا یتصف بکمیۀ و لا کیفیۀ، و لا بعرضیۀ و لا جوهریۀ، و لا صورة و لا مکان، و لا مدة و لا زمان، أزلی أبدي سرمدي، لا
یسبقه حال بعد حال، و لا یلحقه صفۀ بعد صفۀ، و لا یعتریه زمان بعد زمان، و لا یحویه مکان دون مکان، و أنه تعالی شیء لا
کالأشیاء، فعال لما یشاء، لاند له و لا ضد، و لا مثل له و لا کفو، و لا وصف له و لا حد، و لا شبیه له و لا نظیر، و لا شریک له فی
الملک و الملکوت، و هو الذي لا یموت، و لا یبقی الا وجه ربک ذوالجلال و الاکرام، و کل من علیها فان، حتی الملائکۀ و الأنبیاء
الکرام، یفعل ما یرید، و اقرب الینا من حبل الورید، لا تدرکه الأبصار، و هو یدرك الأبصار، و لا تدرکه الأوهام، و هو یدرك
الأوهام، لا تأخذه سنۀ و لا نوم، و هو اللطیف الخبیر، خالق کل شیء لا اله [صفحه 5] الا هو، له الخلق و الأمر تبارك الله رب
العالمین، و ما أنا به المشرکین. و أصلی و أسلم علی اصلب الناس عودا، و أطیبهم مولودا، و أحسبهم عرقا و أصلا، و أنجبهم ولیدا و
کهلا، و أطهرهم أرومۀ، و أبرهم جرثومۀ، و أتقاهم عشیرة و قبیلۀ، و أنقاهم بطنا و فصیلۀ. النبی الذي اصطفاه الله بالدین الناسخ، و
ارتضاه بالعلم الراسخ، و أنزل علیه الفرقان عاریا من الانحراف و الاعوجاج، و أرسله علی الانس و الجان آمرا بالایتلاف و الازدواج،
صفحه 7 از 172
و نصه بالأمر و النهی، و اختصه بالالهام و الوحی، لمعت أنوار أقمار رسالته، و طلعت أزهار أشجار هدایته، و تشعشعت غرر الحق
الیقین من جبهته، و تلالأت درر الشرع المتسبین من طلعته، فانقشعت غیاهب الشرك بشموس شریعته، و انصدعت تراثب الکفر
بکعوب أسنته، و أقر له الضب و الشجر بالشهادتین، و انشق بأمره القمر فلقتین. أکمل من ارتدي رداء النبوة، و أفضل من اتکأ علی
العصا و الهراوة، و أشرف من أتی بالصحف و الکتابۀ، و أعرف من جاء باللطف و الخطابۀ، الذي عرج به الی الافق الأعلی، و اقتدي
خلقتک لأجلی و خلقت » : به الملائکۀ [صفحه 6] و الأنبیاء، ثم دنی فتدلی، فکان قاب قوسین أو أدنی، و قال له سبحانه و تبارك
أنصح من نصح العباد، و أفصح من نطق بالضاد، الذي فضله « أنا أفصح العرب و العجم أوتیت جوامع الکلم » القائل « الأشیاء لأجلک
الله فی التوریۀ و الانجیل، و جعل علمائه کأنبیاء بنی اسرائیل، خاتم أنبیائه الذي افترض دینه علی الرقاب، و یجزي بطاعته و معصیته
الثواب و العقاب، المشیۀ الأولیۀ، و الارادة الأزلیۀ، و العلۀ التامۀ للابداع، و السبب الأصلی للاختراع، النبی العربی القرشی الهاشمی
المکی المدنی التهامی الأبطحی الامی، الدلیل الی عرفان الله و الهادي الی سبله، محمد سید أنبیائه، و سند رسله. ما ان مدحت محمدا
بمقالتی لکن مدحت مقالتی بمحمد و علی ابن عمه و خلیفته، و معدن علمه و سکینته، و عیبۀ علمه و سریرته، و خیرة ودیعته فی أمته،
و مجیب دعوته عند کربته، و شقیق دوحته، وصنو أرومته، الذاب عن حریمه و حرمته، و الدال الی سبیله و طریقته، غضاضۀ الغصون
فی جنته، و خضارة الشجون فی روضته، ثمرة شجرة نبوته، و قنوة نخلۀ خلافته. [صفحه 7] أول من استخلفه النبی فی أمته، و زوجه
ابنته و کریمته، و السابق فی بیعته، و الناطق بحجته، رافع من آمن به و شکر، واضع من بنی و فجر، الصادع بما نهی و أمر، و قامع من
غوي و کفر، قاضی دینه، وراعی دینه، و منجز وعده، و موفی عهده، مصدر الرسالۀ و موردها، و منشا الولایۀ و مولدها. الذي صرح
مؤولات کلامه، و متشابهات أحکامه، و بین مبهمات حلاله و حرامه، و حمل رایات دینه و اسلامه، و حمی له العهد و الذمار، و أفنی
عنه الشنآن و البوار، طعن أعدائه الملحدین بالرمحین، و ضرب خصمائه المشرکین بالسیفین، و بایعه البیعتین، و صلی معه القبلتین. أول
من آمن بالله من الثقلین، و لم یشرك بالله طرفۀ عین، عبدالله فی المساجد الثلاثۀ، و ما سجد قط فی البیع و الکنیسۀ، و قال له النبی:
صفوة الله من خلیقته، و .« أنت منی بمنزلۀ هارون من موسی، من کنت مولاه فهذا علی مولاه أللهم وال من والاه و عاد من عاداه »
نزلونا عن الربوبیۀ و قولوا ما شئتم فینا، و نحن » : خالصته من بریته، باب الله التی! من دخل فیها ملک، و من ذهل عنها هلک، الذي قال
أعلی کلمۀ [صفحه 8] الله العلیا، و أردي عبدة اللات و العزي، مظهر صفات الله و مظهر آیاته، قسیم « صنائع الله و الخلق صنائع لنا
نیرانه و قاسم جنانه، أمیر البررة، و مبیر الفجرة، یعسوب الدین، قائد الغر المحجلین، خلیفۀ الله فی العالمین، أبوالحسن أمیرالمؤمنین.
کفی فی فضل مولینا علی وقوع الشک فیه أنه الله علیه سلام الله ما سجعت ورق الحمام علی خضراء أفنان. و علی آلهما الطیبین
الأطهار، الطاهرین الأبرار، المعصومین الأخیار، المنتجبین الأحرار، دعائم الشریعۀ الغراء، و قوائم الملۀ البیضاء، مظاهر أسرار التنزیل،
مصادر أنوار التأویل، معارج الحق، مناهج الصدق، أدلاء الایمان، أوداء الرحمن، شموس الله الشارقۀ، بدور الله البارقۀ، آیات الله
الفائقۀ، کلمات الله البالغۀ، الامناء علی الحقائق، و الخلفاء علی الخلائق، المحرزین قصبات السباق، فی حلبات الاستباق، و السابقین فی
حومات الفخار، علی الأنبیاء الکبار،المستخرجین من ضئضیء الکرم لدي المجد الأقدم، المعتجنین بطینه الشرف و الشرافۀ، و
المغتمسین فی لجۀ الکرم و الکرامۀ، بهم ظهرت آیات الله القارعۀ، و علت أسماء الله البارعۀ، الذین هم لم یألوا فی [صفحه 9] طاعته
قل » « مثل أهل بیتی کمثل سفینۀ نوح من رکب فیها نجا و من تخلف عنها غرق » : جهدا، حتی نالوا فی مجمع بحریه جهدا، و قال لهم
بیض الوجوه کریمۀ « انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا » « لا أسألکم علیه أجرا الا المودة فی القربی
أحسابهم شم الانوف من الطراز الأول أللهم ان هؤلاء أئمتی و قادتی و سادتی، بهم أتولی، و من أعدائهم أتبري، و صل و سلم علیهم،
و احشرنا فی زمرتهم، و ارزقنا شفاعتهم، انک مجیب الدعوات. لا زالت صلوات الله علیهم تتري، شفعا و وترا، ما لمع البدر من
الظلام، و طلع الزهر من الاکمام. ما غردت فوق أغصان مطوقۀ و ما سدت نسمۀ من أرض ذي سلم و بعد: نگارندهي این گوهر آگین
اوراق، و طرازندهي این عنبر اطباق، کمین بندهي آفرینندهي مهر و ماه، کمترین چاکر ثنا گستر پیشگاه کهکشان درگاه، لسان
صفحه 8 از 172
الملک مستوفی دیوان اعلی هدایت الله، چنین می نگارد که: سبحان الله و ریحانه و الحمد لله علی احسانه که در اوان مصون از
طوارق عین الکمال، و زمان مأمون از بوائق چشم زخم زوال، و روزگار مسعود موصول به روز الهی و یوم تناد، و دوران محمود
مفضول از حدود تناهی ابعاد، ستانندهي خراج از ممالک قیصر و فغفور، گذارندهي تاج بر تارك چیپال و جیفور، نقاده دودمان
جیان و مه آبادیان، خلاصه خاندان کیان و پیشدادیان، وارث گرز گران سنگ فریدونی و علم کاویانی، حارس [صفحه 10 ] گرزن
و اورنگ جمشیدي و خاتم سلیمانی، کیقباد عدل و داد نوشیروانی، کیکاوس طاقدیس خسروانی، کیومرث مرز مرزبانی، سیامک
ارائک جهانبانی، طهمورث آهنگ هوشنگ هنگ، فریدون فر، فلاطون فرهنگ، جمشید سلیمان بارگاه، اردشیر اردوان سپاه، نوذر
سرشت منوچهر چهر، شاپور جنود فریبرز برز، گشتاسب بهمن جیش، لهراسب بهرام طیش، داور دارا دربان، سکندر کسري نشان،
فرخ فریدون فیروز بخت، اردشیر جمشید تخت، خونخوار بهرام مریخ فعال، نیکوکار هرمز برجیس خصال، اسفندیار رزم فلک
میدان، افراسیاب عزم هلال چوکان. رزم را قبله آذر دهشت، و بزم را آزرم هشت بهشت، انساب را بهتر خلف، احساب را نیکوتر
شرف، ضرغام آجام صولت و سطوت، صمصام نیام نصرت و غلبت، نهنگ ادبار بحار جلادت، پلنگ اشکار شخسار بسالت، حامی
حماي ملک و ملل، بانی بناي دین و دول، روشنی احداق فوز و فلاح، چاشنی مذاق رشد و صلاح، بدر غرف خلافت، شمس شرف
امارت، واضع میزان عدل و انتصاف، قامع بنیان جور و اعتساف، رابطه عقد شهریاري، واسطهي عقد جهانداري، اختر برج کامکاري،
گوهر درج نامداري، سایه رحمت سبحانی، مایه نعمت جاودانی، آسمان سماء سماحت، آفتاب بها و بهجت، عطارد ایوان عطا،
بهرام میدان دغا، مشتري و ساده سنا، کیوان سپهر ارتقا، زهره جبین مروت، ناهید یکتن فتوت، عنوان صحائف اقبال، برهان عوارف
افضال. فاتحۀ الفصول اصول اصالت، خاتمۀ الکتاب ابواب نبالت، سرعشر فرقان فراست، طغراي فرمان ریاست، مقدمۀ الباب کتاب
کیاست، سرلوح الواح سیاست، سرنامه عناوین گیتی ستانی؛ برنامهي قوانین کیهان خدائی، فهرست دفاتر مفاخر و فضایل، دیباچه
مآثر اواخر و اوایل، نظام سطور درایت، ختام منشور ایالت، ملک الجوهر اکلیل نبالت، واسعۀ القلادهي وشاح جلالت، انسان العین
اعیان بینش، بهجۀ لنفس ابدان آفرینش، قلادة النحر صدر جود و افضال، درة البحر دریاي [صفحه 11 ] بذل و نوال، بیت الدائره
بحور اورنگ نشینان، هیولی حروف مسند گزینان بیت القصیدهي دواوین صنوف تاجداران، ام الباب حروف خراج ستانان، فلذة
الکبد پیکر کرم، حبۀ القلب عنصر همم، قرة العین دیده علم و عطا، ثمرة الفؤاد سینه حلم و حیا، قطب محور مجد و مجدت، نقطهي
دایره نجد و نجدت، قائمه زوایاي دین و دولت؛ دعامه مبانی ملک و ملت، علت غائی وجود اقیال، سبب اصلی بود و نمود قروم و
ابطال، نتیجه تالی و مقدم قضیه سلطنت، شریطه حسن المطلع صحیفهي مملکت، شراره خرمن شرانگیزان، ستاره انجمن سیه
روزگاران. السیف المسلول، و الرمح المصقول، ظهیر الملۀ، مجیر الامۀ، بدر الغیاهب، شمس المواهب، قاتل النواصب، قائد الکتائب،
راعی الامصار و البلاد، داعی العباد الی السداد و الرشاد، معاذ الخواص و العوام، ملاذ الاناس، و الانام، مفتاح التفضلات، مصباح
المظلمات، مجلی الکروب، مزن الجذوب، مؤمل الأرامل، ملجأ الافاضل، ربیع الابرار، ینبوع الاحرار، شنبوب الندي، سحاب الجدوي،
طارد المارد، آخذ الشارد. مرتجی الترك و الدیلم، مبتغی العرب و العجم، ناصر الحق اللائح، کاسر الکفر الکاشح، فلاق الفیالق،
سباق السوابق، جلاب الجحافل، غلاب القوافل، الغیم المطیر، و النجم المستنیر، واسع المجم، البحر الخضم، متسع الباع، رحب الذراع،
المجاهد فی مناهج الدین، المعاضد للاسلام و المسلمین، قهرمان الماء و الطین، ظل الله فی الأرضین، السلطان بن السلطان بن
السلطان، و الخاقان بن الخاقان بن الخاقان سلطان صاحبقران ابوالمظفر ناصر الدین شاه قاجار شاهنشاه تمام ممالک محروسه ایران، لا
زالت مورقۀ دوائح أرجائها القصوي، و مودقۀ غمائم أنوائها العلیا، مخضرة الأنابیش و الأغصان، محمرة الأقاحی و الایهقان، ریا
الریاض، ملأي الحیاض، محمیۀ الأکناف، [صفحه 12 ] مجموعۀ الأطراف، و ماؤها نمیرا، هوائها عبیرا، شرابها سلسبیلا، من کأس کان
مزاجها زنجبیلا، و حصاها لؤلؤا و مرجانا، و نباتها قرنفلا و ضیمرانا، و قصرها صرحا ممردا، و طیرها حماما مغردا. ثمؤلفه: ملک ناصر
الدین شه تاج بخش بدل بحر و کف ابر و رخ آذرخش ز خجلت شود چشمه خور چو آب ز رخ گیرد از مهر قدرش نقاب سر
صفحه 9 از 172
سرکشان خاکساري درش جهان شهریاران گداي درش شده مهر و مه را جبین نیل فام ز بس سوده رخ بر درش صبح و شام نه
پرورد مهر و مه اندر کنار به گیتی چنین پاك دل شهریار ز دست و دلش چشم بد دور باد همش اختر بخت منصور باد سراسر
جهانش همه بنده باد بدو ملک همواره پاینده باد بنفسی ملیکا ما أتی الدهر مثله و کل الوري فیما ادعیت لیحضروا و لیس له کفو
سوي ما حکی لنا محیاه مرآت بها کان ینظر اذا ما ملوك الأرض یوما تفاخروا فکل به طوعا یباهی و یفخر اذا ذکر الناس السماحۀ و
الندي تري کلهم یثنی علیه و یشکر اذا ما بدي فوق الأرائک وجهه تري الشمس من افق السموات تظهر هنیئا له ذا الملک ما غرد
القطا و ما البدر یبدو فی السماء و یبدر که همواره گردونش بارگاه، خورشیدش کیانی کلاه، انجمش مقدمۀ الجیش سپاه، و پرچم
علمش تابنده ماه، اَوارِه نگارش عُطارِد، ناهیدش نکیسا و باربد، آفتابش زرینه جام، بهرامش کمینه غلام، برجیسش منابر را خطیب،
کیوانش [صفحه 13 ] عساکر را رقیب، محدد ایوانش را طاق، مجره میانش را نطاق، قوس قزحش چاچی کمان، و سماك رامحش
خطی سنان، باد بزانش عزم، کوه شَ هلانش حزم، و خیام بلند اساسش به سلاسل دوام مُطَنَّب و مخلد، و خرگاه فلک کِریاسش به
مسامیر بقا مؤتد و مؤبد باد الی یوم المعاد. سعد چرخ و نصرت اسلام و فضل کردگار سعی بخت و قوت اجرام و عون روزگار
متصل باشند همواره به ملک پادشاه مقترن باشند پیوسته براي شهریار مهین قهرمانی که گیتی خدایان لاف همسریش را اگر تقاضا
کنند، اگر چند خاقان چین، و قیصر روم، و کسري عجم، وراي قنوج، و خان ترکستان، و شار غرجستان، و آخشید فرغان، و نجاشی
حبشه، و هرقل شام، و اسپهبد طبرستان باشند دریا را به پیمانه آب پیمایند، و چراغ در برابر آفتاب افروزند، و آهن سرد را به مشت
کوبند، و به ناخن کوه همی کنند، و باد به چنبر بندند، و آب در هاون سایند، و زیره به کرمان آرند، و ران ملخ نزد سلیمان برند،
بلکه غبار سم سمندش را کَحْل الجواهر دیده افتخار سازند. و صاحبقرانی که اگر کیهان خدیوان برابریش را تمنا نمایند هر چند
طهمورس دیوبند، و جمشید جمشاسب، و فریدون فرخ، و منوچهر فیروز، و نوذر آزاده، و شاپور جنود، و هرمز فرزانه، و بهرام گور
شکار، و فیروز مردانه، و انوشیروان دادگر، و هرمز ترك زاد باشند، ماهتاب همی به پیمایند، و آب در غربال بیندوزند، و قطره به
عمان ریزند. و لعل به بدخشان برند، و دُر، دَر عَدَن فروشند، و یاقوت به یمن نمایند؛ و مشک به خُتَن برند، و لاله به گلستان
افشانند، بلکه خاك خطوه کمین عبدش را توتیاي باصره اعتبار نمایند. تصادم تیجان الملوك ببابه ویکثر فی یوم السلام ازدحامها
أعز اذا یعلو السریر متوجا تمنی الثریا أن تکون قوائمه تو آفتابی و بر مه شود ز فر تو خاك ز بس به پیش تو شاهان برو نهند جبین
الالهیۀ ربوبیۀ سماویۀ، و السلطنۀ ربوبیۀ » [صفحه 14 ] عادلتر و عالمتر ازو هیچ ملک نیست الا ملک العرش تبارك و تعالی بمنطوقه
از شتاب در استیعاب .« أرضیۀ فیجب علی المستحق لهذا الاسم أن یلزم تدبیر أحکام الخلائق فیما یجري علی یده من امور الخلق
ثواب، و درنگ در ارتکاب عقاب، و صبر عند نزول النوائب، و جهد در انجاح مأمول و مآرب، و کف فیاض، و صدر فضفاض، و
خلق عظیم، و عفو عمیم، و حلم احنفی، و علم قسی، و کرم هرمی، و نعم هاشمی، و عزم سدید، و باس شدید، و سد ثغور، و ضبط
امور، و اجراي احکام شرع متین، و اعلاي اعلام دین مبین، و تشیید قواعد ممالک، و تسدید مراصد مسالک، و راي باسداد رزین، و
عقل مستفاد دوربین، که أربط الملوك عنانا و أثبتهم جنانا، و أمضاهم عزیمۀ، و أشدهم شکیمۀ، و لو اقتدح بالنبع لأوري نارا. یدبر
شرق الأرض و الغرب کفه و لیس له وقت عن الجود شاغل رایش اربا فلک خطاب کند خاك در چشم آفتاب کند آفاق و اقطار، و
بلدان و امصار ممالک ایران لازالت محفوفۀ بالامن و الأمان، از سد باب الابواب، تا حد لاهور و پنجاب، و از بحر جیحون، تا رود
آمون، و از لجهي عدن، تا فُرضَه یمن، و از خط سقسین، تا خطهي فلسطین و از ساحت گرگان، تا ساحل عمان، و از شاطیء دجله و
فرات، تا حوزهي غزنه و هرات، و از نقطه وسیط، تا دایرهي بسیط، از ثریا تا ثري، و از بسیط غبرا، تا سینه سما، هر دهکدهاش خجلت
فرخار، و غیرت سنجار شد، و هر بلدهاش رشک کارنامه قندهار و آزرم بتخانه تاتار آمد، دامان تلالش چون پر طاوس پر از تودهي
شقیق گشت، و گریبان جبالش چون افسر کاوس پر از سوده عقیق، روي کوه و صحرا نگارخانه چین شد، و دل دشت و هامون
افسانه بهشت برین. سرخ شد منقار کبک و سبز شد سم گوزن تا توانگر گشت کوه از لاله و دشت از گیاه گفتی از هر پشته و دمن
صفحه 10 از 172
نافه ختن به دامن برند، و از هر جوي و چمن عنبر اشهب [صفحه 15 ] خرمن خرمن کشند، و بر فرق هر لاله بیضه عنبر شکستند، و بر
دامن هر گل از ژاله حقه مشک اَذفَر گشودند، و بهر شهري سلسبیل و حوض ثَرثار ساري شد، و از هر بحري چون تسنیم و کوثر نهر
جار جاري گشت، چشمه سار خوشیده چون چشمه سلیمان جوشیدن گرفت، و آبار خشکیده چون آب حیوان درخشیدن، فقارء
بوادي همه عقاره نوادي شد، خانقاه مخرب جغد، بارگاه مذهب سغد آمد. هر ویرانه کلبهاش ترجمان سدیر نعمان شد، و هر خرابه
آشیانهاش ترزفان قصور غمدان، غرفات آفتاب پایهاش همه نگارستان مانوي، و مینو مماثل، و شرفات آسمان سایهاش همه شبستان
خسروي، و جوزا حمایل، صفحات دیوارش همه مصور بصور از تنگی و تنگ لوشاي رومی، و منقوش بصحف انکلیونی، و هیاکل
و ارم ذات العماد، فیها » احجارش همه محجر به تیشه فرهادي، و منقر باندیشه شاپوري، و مفروش بدیباي بوقلمونی، هر خرابش آباد
رزانت بنیانش که از « التی لم یخلق مثلها فی البلاد و لا اذن سمعت » و هریبابش فردوس بنیاد « ما تشتهی الانفس و ما لا عین رات
وصمت زوال مصون باد، با سد سدید اسکندري دعوي انبازي کند، و رفعت ایوانش که از آفت عین الکمال مامون بماناد، از بناي
هرمان از لاف همسري بینیاز جوید، قناطر و رباطات زحل بنیانش هزار چون ذوالاکتاف و اقلیدس سنگ اسطوانهاش بر دوش و
کتف کشیده، معابد و مساجد کیوان ایوانش را هزار ایا صوفیه سطایانس در کنج هر مقصورهاش خفته، اسواق رنگینش اعضاي
سبعهاش به هفت و نه زیور امتعه شریفه پیراستهتر از زلف ظریفان هفت در هفت شد، و دکههاي بیهمانند و قرینش اندام هفت
گانهاش بجواهر سبعه نفیسه آراستهتر از روي خوبان در هفت و نه رفت، و هر حجره و غرفهاش چون کعبۀ الحجاج و منیۀ المحتاج
آمد، و هر کوي و برزنش روضه ارم و ثانی حرم گشت و چون مشعر الحرام مشعر الکرام شد، و هر بیغولهاش چون مناي خیف دار
الندوه ضیف گردید، لطیف هوایش خوشبوتر از طبله عطار آمد، و لطیفتر آبش دلجوتر از نافه تاتار، و فرش زمینش به نمارق
مصفوفه پر از دیبه رومی و ششتري، و خاك بساتینش به زَرابی مبثوثه پر از نقش آزري است. [صفحه 16 ] بساتینها للمسک فیها
نسیمها رواح » و صفوت هوایش که « ماؤها راح بل أعذب من الماء الزلال » روائح و أشجارها للریح فیها ملاعب و عذوبت مائش که
خاکش همه عبیر و بساطش .« هواؤها بخور » و نزهت فضایش که « ترابها کافور » و طراوت خاکش که « بل أعجب من السحر الحلال
همه حریر آبش همه گلاب و نباتش همه مذاب بر روي جویبار ریاحین رنگ رنگ مانند سیم شاهد بر جدول کتاب همه مناظرش
دلکش و روح افزا، و قصورش مینووش و عالم آرا، کنار هر جویبارش چون جنت موعود پر از چمن و چمانه، و رواق هر کاخش
و» و حیاضش پرمل « و أبهی من أیام الشباب و أحسن من ورد الخدود » چون مزامیر داود پر از نواي چنگ و چغانه، ریاضش پر گل
نزهت گلستانش حظائر قدس را ترزفان، و قامت سرو بوستانش « أصفی من رائق الشراب و أرق من شکوي العاشق حال الصدود
سهی قدان فردوس را ترجمان است، چرخ سدابی به دیدار ریاحینش چون نرگس شهلادیده بر گشاده، و آسمان سیمابی به نظاره
بساتینش چون بنفشه قامت دو تا ساخته. از سبزه پر تیهو زنگار صفت شد وز لاله سم آهو شنگرف سپر شد اکناف زمین زانهمه
پیروزه سلب گشت اطراف چمن زینهمه بیجاده اثر شد و از کثرت اثمار یانعه که خوشه از عنقود پروین آویخته، و شکوفه از عقد
رق أدیمها وراق نسیمها و » ، ثریا فروریخته، و از انبوهی اشجار باسقه که ریشه بر فلک زنگاري دوانیده، و آب از جوي مجره نوشیده
تلک الجنۀ التی اعدت » تمایلت أشجارها و تنورت أزهارها و صوتت هزارها. کأن الریاض و أنهارها و أغصان أنهارها النعس
و بترادف عوارف متواتره و تخالف عواطف متوافره، و تتابع آلاء متوالیه، و تضاعف نعماء متعالیه، که یعطی الهیدان و « للمتقین
الزیدان. له همم لا منتهی لکبارها و همته الصغري أجل من الدهر که بمکواة تأخیر و تسویف، بر سویداي فؤاد عالی ودانی، و عاصی
و جانی، [صفحه 17 ] داغ خیبت و حرمان ننهاده، و بمداي لیت ولا سلسله مناي حاصر و بادي و مجتدي و جادیر انگسلانیده، و به
میامن اخلاق اربعه، و محاس اوصاف بارعه، جهات سته ایران را طعنه زن جنات اربع، و ارکان اربعه آن را شنعه گر جنان ثمانیه
نزد خرد شاهی و پیغمبري چون دو نگین است و یک انگشتري ماضیع الله فی بدر و لا .« الملک والدین توأمان » آورد، و به مدلول
حضر رعیۀ أنت بالاحسان راعیها قاطبه رعایا در مهد امنیت و امان خفته، و کافه برایا در ظل نصفت و احسان آرمیده، پریشانی اگر
صفحه 11 از 172
هست در طرهي زلف پریوشان، و فتنه اگر به جاي است در غمزه چشم فتان، نواي ناله نخیزد مگر از سینه رباب، سرشک ژاله نریزد
مگر از دیده سحاب، به قدح زناد عدل و داد، و طرح بنیاد جور و بیداد، و سد ثلمه و خلل سور اسلام و دین، و رفع فتنه و علل و
ملت سید المرسلین، ضعیف و قوي، شریف و اجنبی، ذکی و غبی، شحیح و سخی، در عیش رغید مهنا چریدند، و در جشن سعید
موفی آرمیدند، لاله زار آسایش را لاله ارغوانی شگفت، و گلزار آرامش را شقیق نعمانی رست، و گلستان نعمت و حبور را غنچه
ربیعی خندان گشت، و بوستان سلوت و سرور را نزهت طبیعی عیان شد. آزادگان که چون بید سر بیباري در غرقاب نامرادي فرو
بردند، چون چنار قد آزادي کشیدند، و پنجه در خضاب شادي بیالودند. و فرزانگان که چون لاله تهی دست از دینار و درم ماندند،
چون نرگش زرین جام بر کف نهادند، و غم زدگان که بشبه بنفشه بر خاك مذلت خفتند، و جامه راهبان شعار کردند، چون سرو
سهی بپاي خاستند و سبز رداي عزت دثار نمودند، و افسرده دلان که ادیم بختشان بسان نیلوفر سیاه گلیم گشته، و آفتاب زوال و
حرقتشان بر فرق تافته، و پاي رجا و آمالشان در گرداب فنا غرق شده، چون شکوفه سپید ادیم گشتند، و بر سریر اشجار اعتبار دیهیم
اقتدار نهادند. شاهباز فر و اقبال چون زرین هماي مشرق پر و بال برافراشت، و سیمرغ [صفحه 18 ] ذل و وبال، چون عنفاي مغرب
یکباره رخ از جهان بر گاشت، خفاش کلال و ملال جغد آسا به ویرانهي اعتزال ملول گشت، و بوم هموم و غموم بو تیمار وار در
محنت کده ایتذال و خمول نشست، و عصفور جفا و نفاق موزه سفر چون کلنگ تنگ بر پا کرده بر شاخ گوزن برآمد، و غراب
البین افتراق آشیانه بپرداخت و از پی عیسی رفت و بر شاخ کرگدن جاي گزید، و تیهوي نیازمندي از چنگل شاهین نومیدي
بینیازي جست، و در بیابان ناز چون کبک قاه قاه کنان بخرامید و صعوه امل طوق بندگی از گردن محرومی بدور افکند، و بی
باکانه آبگاه از دیده عقاب نیل مامول ساخت، و فاخته فراق وفاي کبوتر شعار کرده بر پر صقر صفا قرار گرفت، و با صد نوا بانگ
چون هزار برآورد، و شخص نصفت زانوي خدمت چون طنبور بر زمین ارادت نهاد، و نطاق طاعت مانند دسته رباب بر میان صداقت
استوار داد، و از شرائین جود و کرم چون سینه بربط بانگ زیر و بم برآمد. نعمت و حبور جوان و پیر را چون دف کف بکف رفت،
سور و سرور غنی و فقیر را چون چغانه حلقه انقیاد در گوش کرد وصف بصف گشت، و کبر و عجب چون ناي بینوا باد نخوت و
مناعت از سر بدر کرد، و جفا اگر چند کاستن ماه از قصب و ربودن مقناطیس مرحدید و اجتذاب نار مر سیماب و کشیدن کاه ربا
مر کاه را بود منعدم گشت، و دیدهي افاعی ظلم و حیف به تریاق زمرد سوط و سیف چون باصرهي عقارب اعمی آمد، و سبوي
آسایش و آمال ایمن از سنگ حوادث و آجال شد و مالامال گشت. ابناي سبیل که از فقر و مسکنت چون نعامه آتش خاي شدند
بر سبعه الوان دویدند، و بنوغبرا که از کثرت حاجت چون هماي استخوان رباي بودند من و سلوي و مرغ بریان ربودند، اگر چه
چون دایره دولت را نقطه وسیط، و مرکز خلافت را دائرهي « و قعوافی ام جندب و ذهبوا تحت کل کوکب » روزگاري به مضمون
محیط، و سر و سینهي شاهد امارت را تمیمه و سراویز، و گوش و بازوي عروس سلطنت را آویزه و تعویذ، بازپسین از سلاطین آل
شاه صفی آمد، و رتق و فتق [صفحه 19 ] امور کشور و لشکر، و قبض و بسط زمام کهتر و مهتر وي را مسلم و مقرر شده شیرازه
اوراق شهریاري از هم گسیخت. و کارگاه دستگاه ملک داراي تار و پودش از هم ریخت، و قصرهاي مشید اگر چند مدارس
ادریس بود به لطمات امواج فتن باژگون آمد، و صرحهاي ممرد اگر چه تختگاه بلقیس بود به نسمات عواصف محن سرنگون شد،
و مغتالان راه زنان بلوچ و افاغنه، و محتالان طاغیان ازبک تراکمه که روزگاري دیر باز در مرصد مکیدت اشباك خدیعت گسترده،
و سالیانی دراز در کمینگاه خدمت احبال حیلت افکنده، و چون خمسه متحیره نگران تاثیرات اجرام علوي، و تأثرات اجسام سفلی، و
مانند سبعهي سیاره به نظرات اقترانات نحسین، و افتراقات سعدین، و انقلابات اقالیم سبعه را دیده دوخته شمار می گرفتند و فرصت
را وقت و ساعات می شمردند، و ستاره بخت صاحب تخت را رصاصی و چون زحل در ذنب جدي و دلو یافتند، و خداوند تخت و
تاج را درم خرید سیمین ساق چون عاج، و ستاننده باج و خراج را حلقه بگوش رخامین سینه چون قاقم و دیباج نگریستند، و
جواسیس سلطنت را چون ثواب در آرامگاه مقیم، و شرطۀ الخمیس دولت را چون رواسی در قلبگاه مستقیم، و عیون دولت را خفته،
صفحه 12 از 172
و جمعوا حزبهم و استجلبوا » و امور مملکت را درهم آشفته شناختند، بسان صرصر عاد، و نار اخدود، و طاعون جارف، و سیل عرم
غفلۀ از مکمن اختفا بیرون تاختند، و غیلۀ از پس « خیلهم و هجموا هجوم اللیل و اقتحموا اقتحام السیل فتدا کوا تداك الابل الهیم
سیظهر علکیم بعدي رجل رحب البلعوم واسع » تیغ جفا آختند، و هر یک مصداق « فجردوا علی أهالیها سیف العدوان » پرده خفا که
شدند، و اقطار و ارباع ثغور و حدود را فرو گرفتند، و اطراف و اکناف قري و بلاد را « الحلقوم و قوم کأن وجوههم المجان المطرقۀ
رو به « للباطل جولۀ ثم یضمحل » در نوشتند، و چون آب در همه اعضا بدویدند، و چون باد بر همه اجزا بوزیدند، و به مضمون
فدخلوا فی هیاکل » کسلان شیر گیر شد و کبک خرامان شاهین نخجیر و پشه ضعیف پیل کش آمد، و صعوهي نحیف باز شکار
الارض و بحارها و مدائنها و أنهارها و معادنها و آبارها و تلالها و جبالها فما کان من الارض برا فصار بحرا و ما کان بحرا [صفحه
پس بر صغیر و کبیر و برنا و پیر ابقا نکردند، و از عاقل و باقل و جاهل و فاضل دست باز نداشتند، جز آن که با « 20 ] فصار برا
خنجرش پهلو دریدند، و با سر پاسش بازو شکستند، و آماج ازلام و هدف سهام و پی سپر سم ستورش ساختند، و فریسه سباع و
طعمه ذئاب و جیفه کلاب و نجعهي غراب و مسته صقور و ذخرهي مار و مور و هباء منثورش گذاشتند، زنان را بخنجر پولاد چادر
عصمت چاك زدند، و مردان را به نیشتر بیداد رگ اکحل گشودند و بر خاك ریختند، نه بر رضیع خورد دل نرم کردند و رحم
فمنهم من یرثی و منهم من یفتخر و منهم من یخذل و منهم من ینتصر » . آوردند، و نه از هر پیر سالخورد شرم جستند و آزرم گرفتند
و از آن پس آنچه از صامت و ناطق و تلید و طریف و صفرا و بیضاء نقد و زیف به دست .« فمنهم من قضی نحبه و منهم من ینتظر
آوردند از آن خویشش دانستند و بر گرفتند، و آنچه رجما بالغیب به جاي ماندند بر آبش شستند و اگرنه در آتشش سوختند، و
باربات « صبرا علی الغصص و اصطبارا علی المضض و فی الحلق شجی و فی العین قذي و الثکلی تحب الثکلی » دلیران رجال که
طویت عنها کشحا و سدلت دونها ثوبا و الجواد قد یکبو و الصارم » حجال با چشمی گریان هم نوحه شدند، و شجعان ابطال که
ذبل الشفاه من الظماء عمش العیون من البکاء خمص البطون من » ، با ایتام اطفال با دلی بریان هم صیحه گشتند « قدینبو و النار قدیخبو
احوال جهان ز فتنه یکسر چون طرهي دلبران کشمر دهر از متکبران جبار در .« الطوي صفر الالوان من السهر حدب الظهور من القیام
سلسلهي بلا گرفتار هم لشکر فتنه فوج در فوج هم لجهي غصه موج در موج محط رحال مناخ اجمال شد، و مصب آمال مهب
آجال، گفتی یوم نعم [صفحه 21 ] و مهرجان، یوم الرقم و یوم البؤس نعمان گشت، و یوم شمالی و روز آبریزان یوم البسوس و یوم
بمسیان آمد، دیار از اهالیش چون یوم ینفخ فی الصور بلاقع شد، و امصار چون یوم النشور خوابگاه افاعی و پر از سم ناقع واخلی من
خلایق بستهيِ دامِ ایام و لیالی « تضل بها الغطاط و لا یبصر فیها الوطواط فلا سانح الا السبع و لا بارح الا الضبع » جوف الحمار گشت
و در مضایق حیرانی افتادند، و رعایا خسته سهام چرخ لا ابالی و در زوایاي سرگردانی خفتند، و انین رباب و طنبور طنین ذباب و
زنبور گشت، و فسحت جهان پریشان تنگتر از بیاض میم و صدر لئیم و دیدهي مور و سینه مار آمد. چون دیده مور شد جهان از
بتمامت چون وادي تیه واد غیر ذي ذرع آمد، و بالمره عرصهي « یوم نطوي السماء کطی السجل » تنگی تا یکباره ساحت ایران بسان
ماند و گاه گاهی که استیلاي اعدارا سلطان سریر و داراي دیهیم از « یوم یفر المرء من اخیه، قاعا صفصفا » آن مانند شهر ثمود چون
بزرگ فرمانان دولت و ترخانان حضرت اصغا نمود که شهري را حصار دادند، و عنوة مفتوحش نمودند و دروي رحل اقامت
به جرعهي غبوقی همی فروشی، و پشیمانی را « اندم من ابی غبشان » افکندند، تا چند بخواب غفلت اندري و مفاتیح ممالک را که
پس ایشان را در معرض « قد بلغ السیل الزبی » ، مضروب المثل جهانیان گذاري « أشأم من طویس » دیگر چارهي نتوانی، و خویش را
عتاب در می آورد، و این کلمات انشا می کرد و فصل الخطاب می دانست که شماها غزالان کناسه بزمید نه غضنفران غابه رزم، و
عصفوران و کنات حباتید، نه عقبان هضبات حومات خلق الله للحروب رجالا و رجالا لقصعۀ و ثرید همانا ما را دارالسلطنه اصفهان
مصر کنعان و بیت المقدس سلیمان است. و چونش زبان به شناعت بر می کشیدند و به توبیخ و ملامتش دهان بر می گشودند که
اذا لم تستطع شیئا فدعه و جاوزه الی ما تستطیع [صفحه 22 ] دیر بر نگذرد که شهر اصفهان را محصور و .« جاوز الحرام الطیبین »
صفحه 13 از 172
کالضبع تنام علی طول اللدم، حتی » ، تسخیر کنند، و از سریر سلطنت بزیرت آرند، و نامت را پست کنند، و دولتت را از دست گیرند
گفتی همی پنبهاش در گوش و به خواب خرگوش، و چون صدف همهاش گوش، و چون « یصل الیها طالبها و یختلسها راصدها
ماهی خاموش بود و اگر نه سخنی ناموجه می سگالید، و برهانی بیدلیل می تراشید، و چون دهل میان تهی می خروشید، و چون
هل من ناصر ینصرنی و هل من معین یعیننی و أخلاقکم دقاق و عهدکم شقاق و دینکم » دیگ بیآتش همی جوشید، این بود که
فمن ینجی العلیل .« برق لمن لا یعرفک ضیعت اللبن فی الصیف و ترکت العصا بالخیف » : میسرود] و در پاسخ این میشنود که ] « نفاق
من البلایا اذا کان البلاء من الطبیب و دیگر باره همی گفت که مرا سراي سلطنت دارالسلام و قبۀ الاسلام، دارالامارهام بیت المعمور
لها بدن کالدیباج و وجه » با شاهدان ساده ارمن که « اذا ادبرت الدول خدمت العقول الشهوات » و قبلۀ الانام است و به مدلول
دست در آغوش داشت و جمشیدي باده چون عقیق یمن را بجام فرعونی نوشانوش « کالسراج و عین کعین النعاج و ثدي کحق العاج
و زمزمهي موسیقار .« نقلنا اللوز المقشر و سکرنا الطبرزد و ریحاننا الخد المورد و طیبنا اورد و بخورنا الند » می گفت و همی سرود که
را در دفع خصم دمدمه کوس می انگاشت، و زلفین خم اندر خم دلدار را کمند شصت خم می پنداشت، و کمان ابرو را چون
پرنگ جان سوز می خواند و تیر مژگان را خدنگ دلدوز، و اخجل من مقمور نرد لهو و لعب می باخت و اسب عیش و طرب می
می گفت و بدین بیت ترنم می جست: لعل یا بنگاله شکر خنده یک عمان گهر زلف یک اهواز « الیوم خمر و غدا الأمر » تاخت
چیزي بر [صفحه 23 ] نگذشت که به « ذهاب الملک من نوم الغدوات و شرب العشیات » عقرب طره یک عالم شکن و به مضمون
بنی قصرا و » ملک موروثش از دست رفت، و دولت دیرینش چون تیر از شست بجست، و مصداق « تنزع الملک ممن تشاء » مفاد
فانقرض ملکه و غرق فلکه و صفرت و طابه ازدفر » آمد. چنین است رسم سراي فریب گهی بر فراز و گهی بر نشیب « هدم مصرا
جهان فانی را درود گفت و به سراي جاودانی تحویل داد. چون از پس وي زمام مهام در قبضهي اقتدار و عنان ایام بسر « جرابه
پنجهي اختیار مربع نشین چهار بالش هفت کشور، و مسند گزین هفت اورنگ این چار سوي ششدر، أبوالسیف نادرشاه افشار آمد،
که حومه شجاعت را یک بیشه شیر خونخوار و حلبهي فروسیت را یک دشت سوار جرار، و سده سینهي سلطنت را یک جهان
شهریار و آسمان اوج و رفعت را صد خورشید فلک دوار. داغ نهِ ناصیهيِ سرکشان تیغزنِ تارك لشکر کشان یري نفسه فی همۀ
أسدیۀ و فی کل عضو من جوارحه اسد که فرج بعد از شدت و فرح پس از محنت بود، و کالبد حیاة را چون روح و سفینه نجات را
با جنودي انجم فوج و جیوشی قلزم موج. کأن ربک لم یخلق لخشیته سواهم من « سیجعل الله بعد عسر یسرا » چون نوح، به لایحه
جمیع الناس انسانا قوم اذا الشر أبدي ناجدیه لهم طاروا الیه زرافات و وحدانا رجم و دفع دیو و شیاطین ممالک و طرد و منع یاجوج و
ماجوج مسالک را انگشت به نمک سودند، و دست در عطر منشم فرو بردند، و یمین غَموس یاد کردند و به ثَوب عروس سوگند
خوردند، و اخذ ذحل وثار را دست در دست داده از یکدیگر عهد و ذِمار بستدند، و شهابی ثاقب و سدي سدید و ابري بَلا بار و
بحري تن اوبار شدند، و زلال مملکت را از خار و خاشاك عار و عوار مصفی ساختند، و مرآت سلطنت را از زنگ و غبار شنار
مجلی نمودند، و شاخ فساد را از بیخ برکندند، و بنیان بیداد را از بن بر آوردند، و دست فتنه را بر بستند، و پاي آشوب را بشکستند،
[صفحه 24 ] و خرمن اشرار را به برق تیغ سلیمانی در هم سوختند، و دیده دشمن نابکار را به نوك تیر خیزرانی درهم دوختند
بهر جا سر فتنه جوئی که دید ببرید و بر رخنه ملک چید نواحی و اقصاي حدود را « فقصم ظهور الملحدین و أرغم انوف الجاحدین »
از تصرف طاغیان بپرداخت، و حوالی و ارجاي بلاد را از تملک بلوچ و افغان تهی ساخت، تا رفته رفته آب رفته به جوي باز آمد، و
اندك اندك بخت خفته دیده فراز کرد، و ویرانی رو به آبادانی گذاشت و غمنده گیرا به جاي شادمانی نشست. فلما أصبح الشر و
بلکه خطوط محیطهي .« ذلک جزیناهم بما کفروا و هل نجازي الا الکفور » امسی و هو عریان فلم یبق سوي العدوان دناهم کما دانوا
دوایر ایران را منفرج ساخت، و عرض سطوح أجسامش را متسع، و مسافت آفاق جنوب و شمالش را به بیرون از نهایت، و مساحت
و به سان سلیمان که « حتی اذا بلغ مطلع الشمس و بلغ بین السدین » ما بین مشرق و مغربش را خالی از بدایت، و چون ذوالقرنین
صفحه 14 از 172
از مشرق تا مغرب و از مغرب تا یثرب و از حلب تا کاشغر و از یمن تا کالنجر بتاخت و به حیطهي قبض و بسط و « آتیناه ملکا عظیما »
محطوطه ضبط و ربط در آورد، و فسحت ایران را داراي صد چندان، و وسعت آن سامان را حاوي هزار چون آن نمود. و از آنجا
چون خویش را بر تمامت جهان و جهانیان مستولی یافت، و اقالیم سبعه را در زیر نگین خود « ان الانسان لیطغی أن رآه استغنی » که
مختفی، نسر نخوت اعضاي رئیسهاش را نشیمنگاه ساخت، و طغرل فَرْعَنَت در حواس خمسهاش آشیانه گرفت، و قواي حیوانیش بر
ملکات نفسانی چیره گشت، و از میان اخلاط اربعه خلط سوداویش بر اخلاط ثلاثه غالب شد، و آثار مالیخولیائی و مانیائی در وي
به ظهور رسید. پس دست جور از آستین برآورد، و با رعایا و برایا به تمامت بد اندیشید و با اقویا و ضعفا قاطبۀ بد سکالید، و با
را « ان بعض الظن اثم » سران سپاه از دور و نزدیک، و مقیمان [صفحه 25 ] درگاه از ترك و تاجیک، سوءظن شعار ساخت و مفهوم
دثار و عبد آبق را از بندهي صادق فرق نگذاشت و ایاز محمود را از غلمان متوکل باز نشناخت، و هر تن را که در حضرتش حاضر
امر نمود و هر کس را که در پیشگاهش به پاي « و لاصلبنکم فی جذوع النخل » ساختند قصاص قبل از جنایت با به مثله و دارش که
به رمی و رجمش حکم داد، تا اهالی مملکت و پیشکاران « لرجمناك و ما أنت علینا بعزیز » داشتند کیفر پیش از جریرت را که
دولت با وي دل بد کردند و از او روي بگردانیدند، و انقراض مدتش را از خداوند قهار مسئلت نمودند، و انهدام سلطنتش را از ایزد
ان الله فی » جبار استغاثت کردند، و با کف الخضیب دست به دعا افراشتند، و روح الامین را آمین گذار خویش ساختند، و به مفاد
کوکب بختش را از اوج به حضیض آورد، و نیر اقبالش را از برج شرف هابط نمود، و به « القلوب المنکسرة ادعونی أستجب لکم
جهان را از وجودش تهی « قتل صبرا » شباهنگام بر وي بتاختند، و در فراشش که « تذل من تشاء الملک الله الواحد القهار » مضمون
الشیء ان تجاوز حده انعکس » ساختند. چنین است رسم سراي سپنج گهی تن به راحت گهی تن به رنج و از پس وي به مدلول
رونق آرایان خورنق جهان آرائی و آب و رنگ افزایان اورنگ کیهان پیرائی. « ضده جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل کان زهوقا
شموس الشتاء، بدور السماء، غیوث الندي، لیوث الوغی، مهج الحیاء، لجج العطا، مصابیح الدجی، مفاتیح العلی، مهین شهریاران
فرخنده نژاد، و مهین پادشاهان خجسته میلاد، آزاد زادگان خاندان کیان، و برومند فرزندان قاجار نویان، فرمان فرمایان با داد و
که هر تن « شکرالله آثارهم و حمد أخبارهم و حمی أقدارهم و أجل أخطارهم » دهش روزگار، سلاطین ستوده روش و منش قاجار
در رزم هزار تهمتنش به پیراهن اندر، و هزار نستیهنش در زیر جوشن مضمر، و در بزم هزار فریدونش رامشگر، و هزار جمشیدش
ثناگستر، و در عدل [صفحه 26 ] هزار بهرام و انوشیروانش دادخواه ایوان، و در بذل هزار حاتم و قاآنش ریزه خوار خوان احسان، و
در حلم هزار احنف و قیسش دربان، و در حزم هزار حري و بوقبیسش چو سنگ میزان. و بر لبر ما نسبت فصاعدا الی آدم نیمه خیر
ابرار زینت بخشاي تیجان و ارائک شدند. و جهان پیراي دول و ممالک. و قانونی نوباوه در عرصه گیتی برنهادند، و بنیانی نو و تازه
جروح صدور مغمومه را به انامل مکارم مندیل، و قروح قلوب منکسره را « کالزند للنار و الینبوع للماء » در حوزهي ایران برآوردند و
بمرهم مراحم ملتئم ساختند، و ستم زدگان که از جور جائر در هر لحظه تجرع غصص می نمودند، بدر کمالشان از محاق جست و با
نگار سیم تن آرزو در یک پیراهن خفتند، و افسرده دلان که از ظلم ظالم هر دم اختلاص فرض می شمردند، عطارد اقبالشان از
احتراق رست و با شوخ ارمن امل دست در گردن شدند و از تجلی نور تباشیر صبح انصاف شعله نار رواج جور و اعتساف را
فملئت الارض عدلا و قسطا بعد ما » منطفی، و دود ظلمات کفر و اجحاف را منخمد نمودند، از هر دو نام ماند چو سیمرغ و کیمیا
تا هیچ تن را نیروي ستم اگر چند نمرود عنود و شداد بیداد و فرعون سحار و قارون مکار بود به جاي نماندند. اقاموا « ملئت ظلما
منار العدل فی کل جانب من الارض حتی انسد باب المظالم و به معمار جهد موفور و سنمار سعی مشکور کرده چون ارتنگ
گستردند، و بیرنگی بینیرنگ به کار بردند، و هر خرابه را آبادان، و هر ویرانه را بهشت نشان، و هر بیغوله گلخنی را گلشن، و هر
تیره ظلمتکدهي را روشن، و هر مطموره را معموره، و هر منطمسه را مقصوره و هر غمندهي را شاد، و هر بنده را آزاد ساختند.
یجزون من ظلم أهل الظلم مغفرة و من اساءة أهل السوء احسانا و به رأي صائب و فکر ثاقب که بناي دولت بیپاي مردي آن نپاید، و
صفحه 15 از 172
به عزمی سریع و حزمی منیع که یاساي سلطنت بییاري او به جاي نماند، انوار محاسن [صفحه 27 ] فعال در شرق و غرب عالم چون
فتلا لأغرة الحق و أشرق وجه الدین؛ و اضمحل » شمس متشعشع شد؛ و آثار محامد خصال در بحر و بر چون مشک متضوع آمد
و قد جمعت فیها المحاسن کلها و أحسنها .« دجی الباطل و استظل الانام بظلال العدل و الاحسان و ارتنعوا فی ریاض الامن و الامان
الایمان و الیمن و الأمن و چون سیماي زعفرانی رنجور جهان ارغوانی گشت؛ و حماي سریانی محرور کیهان از حدت افتاد و
بحرانی شد، و عرصهي این جهان را از جابلسا تا جابلقا بنظام و قوام آوردند، و فضاي این عالم را از مهب شمال تا محل جنوب چون
مهرگاه زوال به کمال رسانیدند؛ ساحت عالم جسمانی را بتن تنگ نگریستند، و بر عرصهي عوالم روحانی اورنگ نهادند، و از
قوالب عنصري و هیولائی که مرکب از مادیات بود پرواز کردند، و با عقول بسیطه و ارواح آسمانی که از مجردات بود هم راز
حور مقصورات فی الخیام لم یطمثهن انس » دمساز شدند و در حدیقه فردوس « فروح و ریان و جنۀ نعیم » شدند و در حظیره قدس
به « لا زالوا متنسمین من نسائم الجنان و مستغرقین فی قوامیس الغفران و مستروحین من روائح الرحمان » انباز آمدند « قلبهم و لا جان
ضیاء بیضاء داد و دین از افق « أعط القوس باریها و انزل الدار بانیها ظاهر الحق ثابت الارکان صاعد النجم عالی البنیان » مضمون
بطحاء عدل و آئین، طالع گشت و خورشید عالم آراي تاج و نگین در وسط السماء قدر و تمکین لامع آمد، و شمس شرق شرافت
ماه دو هفته گشت و چون بدر به کمال رسید. و « کالبرق اذا لمع » پرده از جمال گرفت؛ و هلال یک شبه سعادت « کالصبح اذا سطع »
غره ناصیه سلطنت، و درهي صدف دین و دولت مالک رقاب امم؛ قادح زناد داد و کرم، طلیعه اقبال، شریعه بذل و نوال، منهاج قویم
صراط مستقیم، مبشر بشر و فرح، منشر حزن و ترح، به عینهي عظمی و منیه کبري طراز جامهي خسروانی آغاز بار نامهي قهرمانی،
ماه رایت گیتی پادشاهی، و کتابه علم شهنشاهی طراح نگارخانه چهار بازار شهود، سباح هفت دریاي عوالم جود و وجود، محمود
ملایک و افلاك، و مسجود ساکنین این آب و خاك، مهر دیهیم عرش اورنگ، و سپهر [صفحه 28 ] اقلیم عقل و فرهنگ، فلک را
المتتوج بالمجد الانیق، و المتاجج بالرأي الوثیق، البدر فی الجحفل، و الشمس فی المحفل، » ، بلندي و مدار، زمین را ارجمندي و وقار
مهجۀ الفضل البارع، بهجۀ العلم القارع، جبهۀ الفخار فی الاسلاف، و سنام الفخر فی الاخلاف فرید الاصطناع، مدید البال و الباع،
الراکب فی کوفان العز و النسب، الراقی فی مصاص المجد و الحسب میمون النقیبۀ، حسن السکینۀ، مبارك الطائر، محمود المآثر
متوج بالمعالی فوق هامته و .« الذي کان فی سماء الشرف کالضیاء، و فی ارض الحیآء کالسمآء، یثنی علیه العناصر و تثنی به الخناضر
فی الردي ضیغم فی صورة القمر این همایون شهریار خجسته آثار، که خداوندش یار و روزگارش پایدار و حصن ملکش حصین، و
خمسین الف باشد ثلث بقاش کزوي بر اهل ربع مسکون احسان تازه بینی ملک اذاورد الملوك بمورد و «. جدار جاهش رصین باد
« ماء ثجاجا » و بوستان شهریاري را « سراجا وهاجا » شبستان ملک داري را « وافق شن طبقه » نحاه لا یردون حتی یصدرا به مدلول
گشت. و لم تک تصلح الاله و لم یک یصلح الالها و پایه عرشه جلال را بر فراز عرش گذاشت؛ و سایهي کرسی اجلال را بر فرق
مهر انداخت. بلغت سماء المجد عزا و رفعۀ رویدا فما فوق السماء بمنزل و عرصهي عالم را چون احاطه افلاك بر کره خاك حاوي
گشت، و ربع مسکون را چون دایره معدل بر اقطار جهان محتوي، و رواق هفت طبق شش سوي دولت را دعامه و طاق نه رواق
و سکه جهانبانیش را در اقالیم سبعه در پنج کرت بر نه فلز « سایه خورشید بینی تا که بینی آفتاب » مشکوي سلطنت را قائمه شد
زدند، وصیت گیتی ستانیش را بر بام نه فلک هفت نوبتی چرخ به پنج کوفتند؛ انجم با اینکه همهاش چشم و دیدهي دوربین است،
صاحبقرانی چون وي در هیچ قرن ندیده، و افلاك [صفحه 29 ] با اینکه همهاش گوش و سمعی زود شنواست، نکونامی چون او در
هیچ عهد نشنیده و امهات سفلی از آباي علوي چنین برومند فرزند در دامان نه پرورده، و روزگار کهن با آن که عهد شباب و زمان
کَهلَه و فرتوتی نگریسته، چنین ارجمند دلبند در دل و جان نه چسفانیده، و سیمرغ در هواي حشمتش شهپر انداخته و مقصوص
الجناح گشته، و هماي رویت در پرتو خورشید همتش بال و پر سوخته، و شهباز تیز پراندیشه در فضاي جلالتش شاه بال افکنده، و
شاهین بلند پرواز متخیله در اوج قدرتش از طیران بازمانده. اي بر سر سدره شاه راهت وي قبهي عرش بارگاهت اي طاق نهم رواق
صفحه 16 از 172
بالا بشکسته ز گوشهي کلاهت هم عقل دویده در رکابت هم شرع خزیده در پناهت کانک شمس و الملوك کواکب اذا طلعت لم
یبد منهن کوکب و نیر اعظمش در نصف النهار هر روز غاشیه طاعت بر دوش فکنده، و ماه گردون حبشی بندهاش را حلقه عبودیت
ما بین عشر و عشرین و « بلغ الله بک أکلاء العمر » با آن که سنین عمر مبارکش « و آتیناه الحکم صبیا » در گوش کشیده، و به مضمون
هنوز نادیده خواب و ادراك اوان حلم نفرموده، ملکه عقل بالفعل را بالغ اربعین گشت، و مجربه امور را مدرك زمان سبعین، و در
فاتحه شباب، و در ریعان عیش لباب، اقتناء آداب فرمود، و از مراتب قدس اصابهي حد نصاب نمود و در عنفوان عمر و جوانی، و
عنوان امرو کامرانی، که منشأ هر غفلت و غرور، و مصدر هر فرحت و سرور است هرگز هواجس نفسانی و وساوس شیطان را پیرو
نگشته، و هواي حیوانی را بر قواي انسانی چیره نساخته، و هیچگاه دامن عصمتش را گرد مناهی نه نشسته، و شیشه عفتش را سنگ
ملاهی نشکسته! و کمیات اعراض صفات حیوانی را به کیفیات جواهر ملکات نفسانی مصفا نموده، و در زهد طویت در حذاء زهاد
بزرگترین پادشاه » : ثمانیه رفته و در قدس سجیت حذو النعل بالنعل با انبیاء اربعه راه پیموده، و مصداق سخن بقراط آمد که گفت
صفحه 30 ] بیاموز آئین دین بهی که با دینِ به، خوب باشد شهی و از آنجا که خمیر مایه ] .« آن کس باشد که غالب بر شهوات شود
فنفخنا فیه من » وجودش را سر انگشت روح القدس به ماء سلسبیل تخمیر داده، و روح انسانی این انسان کامل را از نفخات انس که
در وي دمیده. اخلاط اربعهاش ایتلاف گرفت، و معتدل المزاج شد، و طبایع چهار گانهاش اختلاف را دست بازداشت، و « روحنا
متحد المزاج گشت اخلاق اربعه را چون اربعه متناسبه با یکدیگر امتزاج داد، از این روي از اقداح اعشار صفات کمال حاوي معلی
و رقیب گشت، و از هفت و ده تجلیات حسن و جمال حظ اوفر و غنم اکبرش اوفی نصیب شد و در محاسن صوري از تمامیت
اجزاء، و موافقت اعضاء، و اعتدال قواي طبیعیه، و اجزاي اولیه، و حسن منظر و لطف مخبر و طلیعه طلعت، و جامعیت خلقت، لا
شریک و عدیم المثال و بیرون از مانند و همال است. جلی وجهه و اللیل فی غسق الدجی فتاب عن الاصباح و اللیل ادعج بزبان کی
توان کنم وصفش وصف او در بیان نمی گنجد اگر آفتاب تابان یک نظر اشعهي آن خورشید جمال نگریستی، مانند ماه آسمان دو
گفتی، و اگر این ملاحت « تبت الیک و أنا اول المؤمنین فتبارك الله احسن الخالقین » فلقه گشتی، و از فلک سرنگون شدي، و همی
است خوبان خَلُّخ و فَرخار، و نکویان تَبَّت و « اجمل من ذي العمامۀ » دیدار، و حلاوت گفتار و بشاشت روي، و هَشاشَت خوي را که
و سبحان الله رب » تاتار نگریستند، پشت دست حیرت بخائیدند، و دو دست عبرت بر هم بسائیدند، و مَغْشِیّاً عَلَیْه, بر وي در افتادند
جعل الله » همی سرودند. صورت یوسف نادیده صفت می کردند چون بدیدند زبان همه از کار برفت « العالمین فانا اول العابدین
الممالک مستنیرة بغرة ناصیته شرقا و غربا، و صنوف الخلایق مستضیئۀ باشعۀ جبهته عجما و عربا. بقیت بقاء الدهریا کهف أهله و هذا
در بحث فنون علوم و فضایل، و شعب شجون غوامض مسائل، در « آتیناه حکما و علما » دعاء للبریۀ شامل [صفحه 31 ] و بواضحه
رواق تعلیم و تعلم معلم اول و ثانیش در حلقه اشراقیون زانو دو تا کنند، و در کلم سبحانی و حکم یونانی، حکماي ثمانیه در رکاب
تفهیم و تفهمش؛ در زمره مشاؤن قدم زنند، و در علوم غریبه، و معارف عجیبه، و اسرار لطیفه، و دقایق شریفه، و اشکال هندسی، و
از هیئات و نجوم و هندسه و « من العلم رضت صعابه و خضت بحاره » صور اقلیدسی، و مشکلات مجسطی و معضلات فلسفی که
حساب و ریاضیات و ایساغوجیات و طبیعیات و الهیات در اطلاع بر اختلاف اصغر و اعظم و ادوار و اکوار انجم و ابطال تناهی ابعاد
و اثبات جزء لا یتجزي و امتیاز جواهر و اعراض و تمیز برهان انی و لمی و شناختن قضایاي متصله و منفصله و مفردات و ماهیات و
مادیات و مجردات و کلیات و جزئیات و کمیات و کیفیات و بسایط و مرکبات و ثقیل و خفیف و طول و عرض و عمق و خط و
سطح و جسم و ضرب و تقسیم و جمع و تفریق و مثلث و مربع و آفاق الارض و طبقاتها و حدودها و جهاتها و ارتفاعها و انخفاضها
و بحارها و حیاضها بطلیموس و ذیوجانس و ابومشعر بلخی و عمرو بن فرحان طبرسی و خلیل بن احمد سجزي و یعقوب بن علی
القصرانی و محمد بن ایوب و سقراط و بقراط و افلاطون و ارسطو و ارشمیدس و جالینوس سبق خان و بستان و چهار زانو زن
العلم نور یقذفه الله » ایوانش شوند، و مقیاس دانش و قسطاس بینشش انگارند، و در تقدیم پنجگانه بر خویشش مقدم دارند و همی
صفحه 17 از 172
هو صاحب القریحۀ الوقادة و البصیرة النقادة و الفضل الذي ما سمع به فی الاوائل و الاواخر » سرایند و همی خوانند « فی قلب من یشاء
و به .« قل لئن اجتمعت الانس و الجن لا یشقون غباره و لا یجرون فی مضماره الذي رباه الفضل فی حجره و ضمه الکمال الی صدره
در طلاقت و ذلاقت لسان، و رشاقت و بلاغت بیان، و حسن .« کاد البیان أن یکون سحرا و کلام الملوك ملوك الکلام » مضمون
صناعت و براعت و اشارت و استعارت و طرز صراحت و کنایت، و ملاحت و جزالت، و ترصیع [صفحه 32 ] جواهر کلمات و الفاط،
و تنضید لالی حقیقت و مجاز، و مراعات اطناب و ایجاز که روایت از فصل الخطاب کند، و خارق عادات را چون اعجاز باشد، در
صماخ اسماع، و دماغ طباع، و بینش بینندگان، و دانش دانشمندان تشنگی گلزار را باران بهار است، و مرارت هجران را حلاوت
دیدار دلدار خمار، صباح را صبوح است و نشأه راح با روح است. أحادیث أجلی فی النفوس من المنی و الطف من مر النسیم اذا
سري واندي علی الاکباد من قطر الندي والذفی الاجفان من سنۀ الکري بل یزري علی الربیع الظاهر، و یغنی عن رنات المزاهر. لفظ
تو در است و معانی صدف رأي تو جان است و معانی صور باغ ادب را سخن تست بار تخم سخن را کرم تست بر اگر گاهگاهی از
جیب بیان چون موسی عمران ید بیضا عیان می فرمود و کالبد سخن را چون دم عیسی مریم روان می بخشود، و به الماس فکرت
دُرر معانی می سفت، و در سلک کهر الفاظ مُنخَرط می ساخت، و صفحهي کافور عذار را به نوك خامهي مشکبار آرایش می
ان لآلیها متلالاة بالفصاحۀ و دراریها » نمود، زبان کلکش مصرح مضمرات بلاغت بود، و صریر خامهاش مبین مبهمات فصاحت
و از لطف معنی دقیق، و حسن فَحوي اَنیق در لفظ رقیق، و قالب رشیق، « متشعشعۀ بالبلاغۀ و هو رب القلم و البیان، و اللسن و اللسان
اگر تفتازانی و جرجانی و سحبان و .« و أرق من الهواء، معنی بدیع و الفاظ منقحۀ رقیقۀ، و صنیع کله نخب « أعذب من الماء » که
بدیع الزمانش نگریستند، به هر چه از انبیا گفتند آمنا و صدقنا: و کل کلام دون لفظک زائف و کل مقال دون نطقک واهی
هو الیوم افصح من قس عند فصاحته و ابن قیس فی مقام حصافته و قداخذ بزمام الکلام فقاده اسهل مقاد و » همیسرودند، و همی
بر خواندند و همی گفتند که نه هر کس وجنه قرطاس را به مشاطه اقلام آراید، و عذار اطراس [صفحه 33 ] را به « ساقه أجمل مساق
گلگون اسجاع آلاید، تواند اندام هفت گانه عروس کلام را بدین دلکشی بپیراید و اعضاي سبعه طاوس سخن را بدین خوشی
مُحَلَّی نماید: ان السلاح جمیع الناس تحمله و لیس کل ذوات المخلب السبع و شواهد این ادعا و بینات این مدعی بعضی از توقیعات
محض اظهار تعلق امر بر محال و اثبات کرامت و اعجاز که به امتیاز بعضی از « حسبتهم لؤؤا منثورا » رفیعه و صفحات طریقه است که
چاکران دولتخواه، و سرافرازي برخی از خانه زادان درگاه؛ به قلم مشکین رقم، و انامل معجز شیم، شرف صدور یافته که اینک چون
صحیفهي آسمانی، و ثانی سبع المثانی، قصب الجیب اعناق، و قلادة النحر سینه اهل آفاق است که اگر مترسلان سلف، و
و « و لو کان البحار مدادا و الاشجار اقلاما و الافلاك أوراقا » نگارندگان خلف به تمامت متفق الکلمه شوند. و مجتمع الهمه آیند
و اگر « ما کل نافجۀ ریا و لا کل عقد عقد الثریا » خواهند یک حرف از حروف و یک سطر از سطورش نگارند گواهی دهند که
مرعی و » عبدالحمید و ابن العمیدش تلاوت کردند دساتیر خویش را اساطیر، و أقاویل الاولین را اباطیل الآخرین شمردند و همی به
انه لقول فصل و ما هو » خط ترقین کشیدند « فتحت الرسالۀ و ختمت » تمثل جستند و گرد کلمه « لا کالسعدان و ماء و لا کصداء
الشعراء امراء الکلام و الشعر لسان » نگاشتند، و به صریحهي « بالهزل و لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه لیس کمثله شیء
در انشاد اشعار پارسی و هروي. و انشاي ابیات دري و پهلوي در بحور سبعه، و أقسام ثلاثه، و أرکان أربعه، و اجزاي ثمانیه، « الزمان
و رباعی و دو بیتی و قصیده و مثنوي، و معما و لغز، و مسجع و مرمز، و قریض و تشبیب، و تغزل و نسیب، و ترصیع و تسجیع، و
جهات اربعه تشبیه، و مقتضی الحال؛ و قرینهي مقال، و عاري بودن از حشو قبیح، و حاوي بودن مرحشو ملیح را شعراي سبعه، و ائمه
اربعه، و منوچهري دامغانی، و فرخی ترکستانی، و فردوسی طوسی، و مصلح الدین شیرازي، و ناصر خسرو علوي، و امیر خسرو
فرماید « و أجزت لک أن تروي عنی کلما سمعت منی » دهلوي را در محل تَملیط و اجازه آرد، و در مورد اعطا و مُناوَلَه گذارد
اشعار آبدارش که به عذوبت آب فرات و « ان من الشعر لحکمۀ و تحت العرش کنوز مفاتیحها ألسنۀ الشعراء » [صفحه 34 ] و به مدلول
صفحه 18 از 172
حلاوت چشمه حیات و دقایق شعرش که حدائق السحر و لطایف نظمش که استطالۀ الفهم است و هر سطرش بحریست مخزون به
دَراري شاهوار، و هر حرفش دُرجی است مشحون به لآلی افکار ابکار، و هر بیتش ناسخ حرز الیمانی و وجه التَهانی است، و هر
شعرش جاویدان خرد را مانند انجیل و سبع المثانی، چون جمع معرف جامع جمیع محسنات بدیعیه، و به سان الفاظ عموم حاوي
تمام نکات بیانیه، از صحت و سلامت رَوِي و قافیت و رعایت وتد مجموع و مفروق. و تسبیب سبب خفیف و ثقیل، و ترتیب فاصله
صغري و کبري، و تجرید از سناد و اقوا، و ابطا و اکفا، و تعریه از جمیع مجهول و معروف، و تمیز تاسیس و دخیل، و گریز از جنن و
ترفیل، و منع خلل و اختلاف، و دفع علل و انزحاف، و کشف تحصیلی و تکمیلی؛ و تذییلی و تسهیلی، و استجماع تمام وجه شبه، و
حسن مشاکله، و مزاوجه، و سبک اتصال وصل، و طرز انفصال فصل، و مواخات طباق و استخدام، و مراعات جناس تام و غیر تام،
که اگر ائمه اربعه فصحاء و طبقات سه گانهي شعرا این بکر مضمون، و سجع موزون، و حسن تلفیق، و لطف تفیق، نگریستند فضیلت
را تفضیل مکان اخس بر اشرف، و ترجیح بلا مرجح می « و من و من و رکب و رهب و رتب لولا الفرزدق لذهب شعر العرب »
جف القلم بما هو کائن و هو ملک الکلام، فیه و شجت عروقه و علیه تدلت غصونه، فهو یجتنی منه » پنداشتند، و در مقطع هر مصرع
.« بديء الشعر بملک و ختم بملک » می نگاشتند و در خاتمت هر شریطهي خاتم « ما احلولی و عذب و یترك منه ما املح و جشب
برمینهادند، و می سرودند که الحق در عذوبت کلام اکفی الکفاة، و در درایت و کتابت صابی و ضبی، و در تاسیس و تجنیس
بستی، و در ملح و نوادر ابوسعید رستمی، و در القاي سؤال مهلبی، و در صفاء ذهن ابن کندي. و اصمعی در مأثورات، و هروي در
منقولات، و مبرد در تعلیلات، و حسن در لفظ و وعظ، و شعبی در علم و حفظ، و خلیل و یوسف عروضی در عروض و نحو [صفحه
35 ] و جریر در غزل و هجو، و غسانی در فصاحت و خطابت، و عبدالحمید در بلاغت و فصاحت، و ابا عمرو در قرائت و اعراب، و
ابن غریب در روایت از اعراب، و قابوس در سرعت رویّت، و واصل بن عطا در قدرت حذف، گلچین این گلشن و خوشه چین این
ان » . خرمن، و عندلیب این چمن، و نافه این ختن، و در این درج، و اختر این برج، و قطرهي این سحاب، و ذرهي این آفتاباند
الادب روض لم یجن نواره سواه فهو یجنی خیاره و یقطف قطوفه دون من تعاطاه و انه رب الکلام و منقض عذاري الالفاظ و مالک
و همی گواهی دادند که در قانون چکامه پردازي، و فنون جامه « رق الفصاحۀ نظما و نثرا و قریع دهره الذي لا یقارع فضلا و علما
یصید ما بین الکرکی الی العندلیب و جدد رسوم القریض بعد أن نسجت علیها العنکبوت و أحیی أنواع العروض و قد کادت » طرازي
الطف من الارواح فی الاشباح، و أعذب من الضرب فی ثغور » و اگر اخطلش این بیانات رنگین و عبارات شیرین که « أن تموت
اصغا نمودي، ناقوس غیرت نواختی و « الملاح و أبهج من لالی الطلل علی مباسم الاقاح، و أنضر من الروض عند تبسم ثغر الصباح
و ما أنا الا قطرة من سحابۀ و لو أننی » : و همی سرودي که « ان کنت ریحا فقد لاقیت اعصارا » خاج خجلت انداختی، و با خود گفتی
ماذا » با آن که « اطربنی بنسیج وحده و فرید عهده و أغنانی عن المثالث و المثانی أوفی الله کاسه و طیب أنفاسه » صنفت الف کتاب
در حوزه جهان فرمانفرماي عرصهي زمین، و از همه خسروان فرد ذوفرند « أراد الرجل حذقا فی صنعته، الا کان ذلک نفصا فی رزقه
الخط نصف العلم و الخط هندسۀ روحانیۀ ظهرت بآلۀ » و منقطع القرین، و مصداق المثلث بالحکمه، و المثلث بالنعمه است و به مفاد
در اقسام خطوط دوازده گانه که گاهی به هفت قلم به عطارد بنان و نوك مشتري خامه مشک ناب از زلف شب بر کافور « جسمانیۀ
عارض روز می آلود، و از چشمه قار غالیه بر میدان عاج می افشاند، و از قلزم قیر عبیر بر صحراي سیم می بارید: [صفحه 36 ] گهی
میانه صحراي سیم، غالیه بار گهی میانه دریاي قیر، غالیه خور بدو معالی بینا و چشم او اکمه بدو معانی فربی و جسم او لاغر خطی
اگر اساتید سته، و « بکلام لوان للدهر سمعا مال من حسنه الی الاصغا » چنان که اگر ابن مُقلَه زنده شود تراشه قلمش را به مُقلَه بردارد
محمد بن بواب، و علی بن مقله، و میرزا سلطان علی هروي، و میر علی تبریزي، و عماد الدین حسنی، و شفیعاي حسینی حاضر
را چون « و أطل جلفتک و أسمنها و حرف قطعتک و ایمنها » بودند، در اوقات پنجگانه در حلقه مشقش در صف النعالِ تعلیم ستادند
چون مستحبات موکده « و قرمط بین حروفک و فرج بین سطورك » قرایض سبع قرطه گوش ساختند، و در هر صبح در دایره تعلیمش
صفحه 19 از 172
سر خط بندگی سپرده، و پیرایه هوش نمودند. و در نازکی و نزاکت، و تازگی و نظافت، و حلاوت و ملاحت، و طراوت و لطافت،
گفتی. فی خطه « هذا خط قابوس أم جناح طاووس » اگر ادریس که واضع خط است نقطهي از خطوط و حرفی از حروفش نگریستی
ان الله صورکم » من کل قلب شهوة حنی کأن مداده الاهواء کاش ابن مقله بودي در حیات تا بمالیدي خطت بر مقلتین و به صریحه
در صنعت نقاشی و حرفت شبیه کشی، و علم مناظر و مرایا و دورنما سازي، چنان بیرنگ اندازد و آب و رنگ « فأحسن صورکم
دهد، که خط بطلان بر نگارستان و ارژنگ زند، و بدان سانش پردازد دهد، و روشنی و سایه افکند، که نیرنگش از تنگ لوش و
انکلیون آب و رنگ برد، و بامداد مداد بر روي صفحه طرح اندازد و مصورش که آذر و مانی صورت خارجی و مجسمش انگارند.
لو کان شیء یشبه الربوبیۀ لقلت » آنچه کلکت می کشد بر صفحه هنگام طراز هرگز اندر صفحه کلک مانی و آذر نکرد و به مدلول
سماحت طبع، و سعه صدر، و موهبت بیمنت، و عطیت بیضنت، آفتاب بزرگ بخشش نسبت با جود [صفحه 37 ] یمین و « الجود
نور جبینش خر تراز ذره، و سحاب دریا ریزش با کف کریم و بذل عمیمش کمتر از قطره. گر یک بُخار بحرِ کَفَت بر هوا رود تا
روزِ حشر، ژاله ي زرین زند سحاب و کاد یحکیک صوب الغیث منسکبا لو کاد طلق المحیا یمطر الذهبا و الدهر لو لم یخن و
اجواد ثلاثه عقد ایادیش را به ید « الید العلیا خیر من الید السفلی » الشمس لو نطفت و اللیث لو لم یصد و البحر لو عذبا و به منطوقه
یسري به شمار گیرند، و شمار عطایاي موجودهاش را چون اعداد فرضیه بیرون از حد اعداد دانند، و خویش را در مواقع ثلاثه
من قاس جدواك بالغمام فما أنصف فی الحکم بین .« غیث لا یحفره أحد » جودش در مراتب سه گانه بخل انگارند، و به مضمون
الشکلین أنت اذا جت ضاحکا طلق و هو اذا جاد دامع العینین من نگویم که ابر مانندي که نکو ناید از خردمندي او همی گرید و
همی بخشد تو همی بخشی و همی خندي هیچ تن از مردم ایران از عبد حبشی، و بلید باقل، و لبید کامل، به جاي نماند جز آنکه
نامش در جریده روزي خوارانش ثبت افتاد، و اجري و وجیبه معلومش مقرر و مرسوم گشت، و از دریاي مکرمت و بذل و عاطفتش
کاس بی خس و جرعه ناب نوشید، و از خوان نعمت و سفرهي بی مصانعتش لقمهي بیوحشت عسس و شهدي بیزحمت ذباب
ان لک من مالک ما اکلت فافنیت او لبست فابلیت او تصدقت » چشید. الدر والدري خافا جوده فتحصنا بالبحر و الافلاك به مضمون
هیچ تن ملتمس رشحه سحاب انتجاع و مقتبس حذوهي آفتاب اصطناعش نگشت مگر آن که منیت و بغیتش را به تضعیف « فابقیت
واصل گشت، و مسؤل و مامولش را به اضعاف نایل شد: لم یخب الآن من رجاك و من حرك من دون بابک الحلقۀ [صفحه 38 ] و
اگر تنی از چاکران بدرود جهان گفت چند که پوري اقعی و دختی قعواء به جاي گذاشت آن تیول و سیورغال که وي را به روزانه
و شهریه مقرر بود در حق وي مسلم داشت. چو کودك لب از شیر مادر بشست به گهواره محمود گوید نخست له صدقات لا تغیب
آن مبلغ و مقدار، و آن درهم و دینار را دو چندان « عیر بعیر و زیادة عشرة » و نائل و لیس عطاء الیوم مانعه غدا بلکه به مضمون
ساخت. شاهان جهان طفیل بودش اجري خواران خوان جودش اگر خورشید بودي کف رادش شدي جرم زمین یاقوت احمر و به
در مکارم اخلاق، و محامد اوصاف، و خجستگی خو، و گشادگی رو که « تخلقوا بأخلاق الله و انک لعلی خلق عظیم » طغراي غراي
چون عنبر سارا، و عبیر بویا، و یک چمن گل، و صد خرمن سنبل، و نازکتر از نسیم اردي بهشت، و لطیفتر از هواي خرم بهشت
است. نسیم گل چو به خلق تو نسبتی دارد بصد زبان بستاید هزار دستانش با آن که در اشباح افراد هر نوع، چون ارواح مکرمهاش
تصرف، و در اجسام اقسام هر صنف، چون ابعاد ثلاثهاش تمکن، و چهار بالش تختگاه کیوان رفعتش بوسه گاه شهریاران، و ارکان
اربعه سراي آسمان حشمتش چون ام القري سجده گاه جهانیان است، با خادمی بس خوارمایه، و دهقانی از مردم کوه پایه، و
چاکري فرومایه، و بندهي پست پایه، چنان به نرمی و گرمی، و عریکه لین، و جانبی هین، سخن فرماید که مسیحا با حواریین، و سید
باشد. گواه ناطق، و شاهد صادق خجسته « و ما أرسلناك الا رحمۀ للعالمین » انبیا با اصحاب صفه و خواص از مؤمنین، که مصداق
نیروز جدید، و نوروز عید سعید که یادگار از کیومرث و جمشید است، که چون اوتاد اربعه از نظرات مناحس مأمون ماند، و
جمرات ثلاث در طبقات هفتگانه زمین نمایان شد، و مقدار روز و [صفحه 39 ] شب به یک معیار ایستاد، و غزاله فلک در بیت
صفحه 20 از 172
الشرف حمل خرامید، جشنی بزرگتر از جشن سده و عیشی ستركتر از عیش بَهمَنجنه، و مجلسی که سقف و هزارهاش همه لؤلؤ و
زبرجد، و محفلی که فرش و وَسادهاش همه بیجاده و بُسَّد، و رواقی عرش فرش و بهشت نشان، و وثاقی گردون طاق و پر حور و
ابهی من » . غلمان بیاراید، و از افق اورنگ جمشیدي با رخی چون قمر در برج، و گهر در درج، و روح در تن و گل در چمن
القمرین و أضوء من الغمرین و أبهج النور کالشمس فی زاد الضحی و البدر فی جنح الدجی. بشري و قد أنجز الاقبال ما وعدا و
کوکب المجد من افق العلی صعدا لاتقل بشري و لکن بشریان غرة الداعی و یوم المهرجان و به شمار دو هزار تن از منتسبین
سلطنت، و پیشکاران دولت، و صنادید سپاه و خاصان درگاه، در آن همایون بارگاه آسمان خرگاه، چون سها در برابر مهر، و چون
« اعطی کل شیء خلقه » اختر به پیرامون ماه بر پاي ایستند، و هر یک هر یک را در موقف معلی و بین یدي الأعلی بخواند و از خزانه
دینار و درهم مبارکباد را به دست مبارك دستلاف بخشد، و از حال هر یک چنان به رأفت و عطوفت و دلجوئی و ملایمت، به
ملاحت بیان، و بذل احسان پرسش فرماید که نام نوشین روان، و حدیث حاتم و قاآن را در طی نسیان آورد. گل صد برگ چگونه
جهد از خاك سیاه گر نه خُلق تو کند بادِ صبا را تعلیم چنان که این رهی نیز در آن بار عام، و اجزاي آن سلام، چون خفاش در
برابر شمس، و چون حربا در قبال بیضا، و چون مگس در آن انجمن پر و بال می گشود و با خویش گاهی می سرود، که اي مگس
مشتی خاك را با خداوند پاك چه مناسبت، و ذره بیمقدار را با « ما للتراب و رب الارباب » عرصهي سیمرغ نه جولانگه تست
خورشید تابناك چه مشابهت، و به تقبیل حجر آن حرم فائض، و به تَلثیم [صفحه 40 ] آن روضه ارم نائل، و بر این موهبت ممتاز، و
ان الله یأمر » بدین عطوفت سرافراز بود. تا وقت نشر صیت معالیش منتشر تا روز حشر دولت عالیش پایدار و به آیهي وافی هدایه
گرداگرد مغارب و مشارق جهان « فاحکم بینهم بالقسط » به ملکه راسخه عدل و نصفت زنجیر عدل نوشیروانی که « بالعدل و الاحسان
بر مفارق « انا جعلناك خلیفۀ فی الارض فاحکم بین الناس بالحق » کشیده، و بسجیه مرضیهي داد و معدلت سایه چتر سلیمانی که
انس و جان گسترده و أطلع شمس العدل من افق العلی و للعدل من بعد الخلفاء وضوح جهان را آن عمارت داد عدلش که از سهو و
خطا معصوم شد ظن افراد عباد، از عرب و عجم، و رومی و زنجی، در ناحیه آسایش و آرامش و نوش بینیش، و عیش بیطیش، و
امنیت خیال، و فراغت بال بیاسودند، و اهالی بلاد، از ترك و دیلم، و چینی و افرنجی، در سایه خَصب نعمت، و رَغَد معیشت، و گنج
بی رنج، و شهد بیشرنگ، و ترفیه حال، و توجیه آمال آرمیدند، هیچ تن با هیچ تن اگر چند مکثري ملی، و مثریی سري باشد با
مقلی مسکین، و معیلی مستکین زیاد روي و فزون طلبی و دست اندازي و بلند پروازي نتواند. و العدل مد علی الانام جناحه فعلی
الحمامۀ لا یصول الاجدل در پناهت آب را ز آتش نیابم کینه جوي در جوارت باد را بر خاك بینم مهربان در اجراي حدود، و
استیفاي حقوق، و کیفر گناه و مکافات عقوق، ولی را با مولی، و مملوك را با مالک و تابع را با متبوع، و مطاع را با مطیع در یک
و من جاء بالسیئۀ فلا یجزي الامثلها و » سلک منسلک و به یک رشته مُنخَرط سازد، و در خط یک دائره و در سطح یک نقطه نشاند
فرماید و در پاداش خدمت، و جزاي طاعت، و دستمزد حرفت، و اجر هر گونه صنعت، حافد را با محفود، و « لا شفاعۀ فی الحدود
به یک مقیاس نسنجد و در « و کل شیء عنده بمقدار » حاسد را با محسود، و خادم را با مخدوم، و حاکم را با محکوم، به مدلول
هر یک را ده چندان بخشد و همواره « من جاء بالحسنۀ فله عشر امثالها و کذلک نجزي المحسنین » یک قسطاس نگذارد بلکه
[صفحه 41 ] با وزیر عدالت و مشیر نصفت همی فرماید که اگر ناکسی از رعایا، و اخسی از برایا نفس نفیس، و شخص شخیص ما را
به داوري طلبد، و دادخواهی جوید، بر ابطال دعوي او اگر اقامه بینه نفرمائیم، رقبهي خویش را رهین اداي مدعی به او می دانیم، و
قصاص را استخلاص نخواهیم و مناص نجوئیم، و شرط انصاف را استنکاف نگیریم، و استخفاف خویش نشماریم، همانا خداوند
کل مولود یولد علی فطرة » عادل ازین روي گوهر نژاد ما را معدن اسرار سلطنت ساخت، و اختر نهاد ما را مطلع اقمار دولت که
و محیط محوطهي جهان، و مدیر مدار عرصه امکان داشت، و ملک را بر ما بپائید، و روزگار اقتدار ما را به دراز کشید که « الاسلام
عدل شه پاسبان دولت اوست .« و بالعدل قامت السموات و الارض » مگر ندانی که آوردهاند « و اما ما ینفع الناس فیمکث فی الارض »
صفحه 21 از 172
بذل او قهرمان ملکت اوست و از آن حیا که فطرت پاك را بدان مجبول داشت، و از آن آزرم که طینت بیآك را بدان مفطور
ساخت. اگر عبدي اثیم، و بندهي رجیم و خادمی تبه کار، و چاکري بزه کردار را در پیشگاه بلند اساسش در موضع بازپرس، و موقع
عقاب، و موقف حساب برپا داشتند هرگز بروي شزرا نگریست، و قهرا بدو نظر نیفکند، و در اقدام خطا و ترك اولی و ارتکاب
محظور و مکروهش جز براي العین و علم الیقین پس از اقاریر ثلاثه و عدول شهود، با جَبینی عرق اندود و چهرهي خوي آلود بر وي
حکومت نفرمود، و به سیاستش امر ننمود. کرم بین و لطف خداوندگار گنه بنده کرده است او شرمسار و اگر خیانتی از چاکران
پوشیده و نهان مقروع سمع اقدسش ساختند، و خواطر نشان طبع مقدسش داشتند، هرگز پردهي ایشان را ندرید، وآن جریرت را به
ریاضتشان ننگاشت، و طشتشان را از بام نیفکند، و کردار ناصوابشان را بر پرتو آفتاب نبست، و اگر نه مقصود حفظ نظام عالم، و
بقاي نوع بنی آدم، و سیاست بدن، و رعایت فرایض و سنن بود، هیچگاه جز طریق مساوات و مواسات با تنی [صفحه 42 ] نپیمود، و
شرط مواخات و مدارات را با احدي از دست نداد، بلکه گنج کاوان و گنج روان را بیزحمت سؤال با یک تن درویش به رایگان
بخشید، و گنج باد آورد و گنج شاد آورد را بیمنت نوال به مردي دور از بیگانه و خویش به شایگان داد. اگر خزاین قارون به
در فنون صید و نخجیر و قانون سبق ورمایه « احلت لکم بهیمۀ الانعام » دست وي افتد ببخشد و ننهد بر کسی به منت، بار و به کریمه
که از رسوم حکما و نبیین و از سنن مؤکده سید المرسلین است تا جند و جیش را درع و جوشن درارزن نهفته نماند، و لشکر و
أسرع من فریق » عساکر را سیف و سنان بالمره زنگار نفرساید، مضموم. در استباق سمند ختلی نژاد بختی نهادش قصب السباق که
قد أنصف القارة من » ازواحس و غبرا و شبدیز و گلگون ربوده و در میدان امتحان خدنگ ارقم وش شهاب خیزش که « الخیل
گروگان از آرش و تهمتن و بهرام و بهمن برده. ملک به مدحت او در سما گشاده زبان فلک به خدمت او در زمین نهاده « راماها
جبین و گاهی که از اوامر و نواهی سلطنتی خسرو روزگار را فراغت بالی بود و از زواجر و دواهی مملکتی بهرام شیر شکار را
فرصت و مجالی، حفظ صحت و بنیت و علم به حال رعیت، و تحضیض غزاة و تحریض کماة را ارادهي صید تنین و نهنگ، و عزم
شکار شیر عرین و پلنگ می فرمود، و بر پشت باره بادپاي، و کمیت گیتی پیماي، که از گرد سم زبرجد نشانش گنبد پیروزه گون
اغبر می گشت، و سنابِک آتش افشانش در دل سنگ شکل هلال مصور می ساخت جاي می گزید، گفتی رخشنده خورشید از
قلب برج اسد طلعت و جبین نمود، یا سلیمان بن داود عنان شمال به یمین سپرد و طفره در مسافت را تصدیق و اذعان عقل خورده
بین آورد، و یک باره امضاي تداخل در ذرات هوا و اجسام زمین فرمود. آفرین زان مرکب کوتاه پیکر نعل او جرم خاك اندر سپهر
نیلگون سازد مکان [صفحه 43 ] چون بپیچد چون بتازد راست پنداري که هست استخوان اندر تن او حلق هاي خیزران چون
برانگیزي به هیجا آتش تحریک او همچو آتش بر فروزد دیبه برگستوان در میان نقش خاتم در شود مانند مور بگذرد بر چشم
سوزن همچو تار پرنیان تندرو همچون سپهر و بارکش همچون زمین راه دان همچون قضا و دوربین همچون کمان و از نهیب پرش
شاهین تیز چنگ، و از بیم غرش تازیان یوز کین تیز آهنگ و از خوف جنبش شهاب تیر ثاقب بار، و از هراس لرزش نیزه اژدرسان
مار اوبارش شیر گردون مأمن در سایه جدي گرفته، و مریخ خونریز حُسام از کف افکنده، و نَسر طایر احوال و سماك رامح اعزل
گشته. ز بهر طغرل تو آفتاب زرین چشم پر تذرو بر آرد ز کوه سنگین سر ز بیم سُنقُر تو بفکند به وقت شکار کلنگ موزه و هدهد
کلاه و صعوه کمر و خسرو انجم حشم چون باد بهار برابر آزار نشسته، و بر براقی برق سان جاي و قرار گرفته، و عنان به ماه سیر
هلال نعل زهره دیدار سپرده، و در کر و فر به گردش و جنبش شمال و جنوب و مشرق و مغرب را در هم نوردیده. هلال شک ز
نعل سمند او گیرد بدین سبب ز خسوف ایمن است شکل هلال مکر مفر مقبل مدبر معا کجلمود صخر حطه السیل من عل دریر
کخذروف الولید أمره تتابع کفیه بخیط موصل پلنگ هیئت و غژغاودم گوزن سرین عقاب طلعت و عنقا شکوه و طوطی پر قوي
قوائم و باریک دم فراخ کفل دراز گردن و کوتاه سم میان لاغر به وقت پویه هوا در دو پاي او مدغم به گاه حمله صبا در دو دست
او مضمر [صفحه 44 ] به وقت جلوه گري چون تذرو خوش رفتار به گاه سیر بري چون کلاغ حیلتگر خروش دد بشنیدي ز روم در
صفحه 22 از 172
کابل خیال موي بدیدي ز هند در ششتر و چاچی کمانش را ترك فلک بدوش انداخته و خدنگ خارا شکافش را ناهید زرین
خوانده، و اختر بر زخمی تیرش دیده دوخته و انگشت حیرت گزیده. چو خط « و ان یکاد » سوفار شده، و برجیسش همواره آیت
عتبه صفت بر پشت هر گور به سان نقطهي مار و خط مور به تیر از وي شد و هر جاي بر خون چو از شمشاد بر دستهي طبر خون و
صید اگر چند گرگ پیل فریسه، و لیث عریسه، و پلنگ بربر و نهنگ بحر احمر بود هدف و نشانه: ستون کرد و چپ و خم آورد
راست فغان از دل چرخ چاچی بخواست و بسته دام و خسته سهام و صید شست و افتاده آن مبارك دست می گشت. قضا گفت گیر
از بیم « العدل فی سلطانه و الا من فی أیامه و الخصب فی اقلیمه » و قدر گفت ده فلک گفت احسنت و مه گفت زه. و به مضمون
داعی عدل، و شحنه دادش، مصادر و موارد ملک از خس و خار بغی و غوایت مصون، و مناهل و مشارع شرع، از شوائب ضلالت و
بدعت مامون ماند. سران و سروران از اطراف بلدان روي به درگاه کیوان خرگاه آوردند، و گردنکشان در اکناف کعبه بارگاه
گیتی پناهش به طوف و طواف پرداختند. فالارض دارك و البرایا أعبد و علی أوامرك اختلاف الاعصر و هیچ آفریده را نیروي شر
و فساد، و بازوي حیف و عناد نماند، و هیچ بنده را یارائی ظلم و بیداد، و توانائی شرك و الحاد نگذاشت، آهو در نیستان شیر
آرمید، و میش از پستان گرگ شیر نوشید، و کبک در مرتع سینه باز خرامید، و کبوتر از مشرع منقار چرخ آب آشامید، و دراج در
سایه جناح عقاب مأمن گزید، و تذرو در آشیان شاهین نشیمن نمود. رفعت منار العدل فی أرجائها فاللیث یخضع للغزال الاحور
[صفحه 45 ] فلک بختی که با بیدار بختش بهم خسبند یک جا باز و تیهو نه عجب گر ز داد او پس از این خویش گردد تَذَرو با
شاهین فتنه یک باره چون کبریت احمر، و اکسیر اعظم، بی رسم و نشان شد، و آشوب بالمره چون عنقا و کیمیا، مفقود الاثر ماند،
فریاد و نوا جز از مرغان باغ بر نخاست، و بیداد و جفا جز از معشوق بر عشاق نرفت، مگر هلال ابروان که را مجال که تیغ عدوان از
میان کشد، و به جز غمزه خوبان که را یارا که تیر مژگان از کمان کیوان افکند، و غیر از باد که را توان که پیراهن گل چاك زند،
و سواي ابر که را امکان که چهره سنبل خراشد. در انصاف تو تا باز بودي سماع کبک زنگ باز بودي به جز مطرب کسی رهزن
نبودي برهنه تن به جز سوزن نبودي نکردي هیچ آب از سنگ فریاد قباي گل نه گشتی پاره از باد کبوتر از عقاب آموختی پند بجان
گرگ خوردي میش سوگند و به همت ملکانه، و سطوت خسروانه، روز بروز لواي حشمت رفیعتر می گشت، و فضاي دولت
وسیعتر، و آفتاب امنیت، که در حجاب دیجور جور متواري بود، اشراق پذیرفت، وصیت نصفت چون سپید آب سپیده دم عرصهي
عریض زمین و صحن بسیط عالم را روشن ساخت، و تربیت و تقویت نیکان و مستمندان را سبب مزید فسحت دولت یافت، و
موجب ازدیاد بسطت حوزه مملکت شناخت، و دعاي صالح و ثناي فائح را حرز بازوي بقا و قوام، و تعویذ ثبات و دوام دانست. قلم
ان الزمان « و ضلوا عن سواء السبیل » اگر همه دم وصف حال او بنویسد حدیث او نشود در هزار سال مکرر اگر چند گاهی به واضحه
غیر واري گشت، و هلال آرامش « حلم الادیم و ظهر الفساد » و لا تفنی عجائبه أبقی لنا ذنبا و استأصل الراس آتش نه آسایش که
در حجاب کلف و تواري رفت، و هیلاج اعمار [صفحه 46 ] را کید قاطع طالع، و بهار احرار را زحل از برج « وقعوا فی وادي تغلس »
طلحب و « ذهب الناس شعاثیث » خَروب زار شد، و حظیره آسودگی که « وقعوا فی وادي جدبات » سنبله لامع آمد، و حدیقه ایمنی که
نمودار گشت، و « کل لون لونه » که لب بر آتش « قامت علی القطب و جاشت جیش المرجل » خار رست، و روباه بازي دهر عنود که
هر لحظه جلوهي آشکار کرد و از « یتشکل بالاشکال المختلفۀ » که « اروع من ثعلب و أخدع من ضب » روزگار عقاب حیلت کنود
جمعی کثیر، و جمعی غفیر، از سفلهي و ارذال، و « یمرقون من الدین کما یمرقون السهم من الزمیۀ » داخله مملکت و تبعه دولت که
طغاة و طغام، و خامل الذکر و ضئیل النسب، و همج رعاء و غوغا طلب، که نژادي زنیم و نهادي وخیم داشتند، و با ذوالثدیه از پستان
یک مام شیر نوشیدند، و با عبدالرحمان بن ملجم در زهدان یک رام پرورش یافتند، نقض میثاق و پیمان نمودند، و نکث اسلام و
ایمان آوردند، نه بوجود واجب اقرار داشتند، و نه به ارسال رسول اعتراف جستند، و نه دین و طریقتی پیمودند، و نه به شرع و
حقیقتی گردن نهادند، گاه وجود را واحد شمردند، و گاه به حلول صانع معتقد گشتند، و گاه به قدم اشیاء قائل شدند و گاه به
صفحه 23 از 172
تصرف دهر و طبیعت اذعان نمودند، و گاه از وسخ و فسخ و نسخ و مسخ طرح سخن افکندند، و گاه خویش را از پیروان عنادیۀ و
عبیدیه و لا ادریه به شمار گرفتند و گاه خود را از مؤبدان براهمه و پیروان اصحاب فکر و وهم، و متابعان معطلۀ العرب انگاشتند، و
تَعَرُّب بَعْد الهِجره گرفتند، و مرتد فطري آمدند، و آن تُرَّهات صَ حاصِح و خرافات تَهاتِهْ را چون سَجاح و مُسَ یلِمَهي کَذّاب در ازاي
صُحُف آسمانی و کتب سماوي در هم بافتند، و طومارش ساختند، و چون صحیفه مشؤمه به محرمان اسرار وفا، و سرسپردگان کوي
صفا، و سرمستان بادهي غفلت و غرور، و بیخود شدگان جذبه حیرت و سرور: آنان که در دایرهي اتباع مقام جمع الجمع داشتند، و
فاطلع الشیطان قرنه و شبک اصابعه و ارخی سدله و ناء بکلکله فکفروا » در حلقه اجتماع چون پروانه و شمع بودند، به ودیعت سپردند
تا یک باره احکام حلال و حرام دین و ملت را از واجب و مَندوب متغیر خواستند [صفحه 47 ] و « بعد اسلامهم و هموا بما لم ینالوا
زلال چشمه ساز ملک و مملکت را به خاشاك و خار فتنه و آشوب مکدر ساختند، و لواي شریعت و سنت را منکوس، و بناي دولت
و سلطنت را غیر مَرصوص طلبیدند و بنات و امهات و خالات و عمات و خویش را به نکاح گرفتند، و سَفکِ دِماء مسلمانان و تملک
اشیاء دیگران را عَلی العِلات مُباح انگاشتند، اگر در چهر و اخفا و پوشیده و پیدا تنی از اهل تقوي و پیروي از شریعت غرا را به
چنگ آوردند خونش را به عمدا بریختند، و از وجودش جهان را بپرداختند، تا بالمره دلها از ایشان برمید، و طباع روي از ایشان
بگردانید، و مردود هر مذهب و مطرود هر ملت شدند، و علماي اسلام، و فقهاي دین خَیْر الَانام، بر رَمْی و رَجْمشان فتوي دادند و بر
و لیس شبیهه :« لله در بلاده و نوادیه و تبا و تعسا لاعادیه » حق و غرقشان امضا راندند، و شاهنشاهِ گیتی پناه دین پرست خدا دوست
:« صرح الحق عن محضه » فی الدین واق و لیس نظیره للملک حام فقدر العلم منه فی ارتفاع و امر الملک منه فی انتظام به مفاد
زمانک یا سلیمی قد تقضی سواء أن تغضب أو ترضی به حکم ضرورت به برق سهیل، تیغ یمانی خرمن حشرات الارض بغی و
عدوان را در هم سوخت، و به نوك شهاب تیر خیزرانی گوش و دیده دیو و شیطان را در هم دوخت، و جراد منتشر طاغیان را به
طایر تیر فرسان بپراکند، و به انعکاس مرآت نیرو و توان باصره سمند اسلار جور و طغیان را نابینا آورد، و ظلمتکدهي ضلالت عمیا
را به ید بیضاي موسوي چون سینه سینا ساخت، و خیط باطل ساحر مشؤم را به باطل السحر ثعبان عصا عاطل و معدوم گذاشت. اذا
جاء موسی و ألقی العصا فقد بطل السحر و الساحر و افسانهي ابن مقنع شعبده و نیرنگ را به افسون شمس مشعشع دانش و فرهنگ
فحذار حر النار، و » بیآب و رنگ گذاشت، و مسیح یک شبه غوایت را به انفاس روح القدس هدایت از صلیب هلاکت بیاویخت
و به سان [صفحه 48 ] شیر یزدان با خوارج و اهل نهروان شاه رگ زندگی از آنها بگسلید و چون نوشیروان با « نذار عقبی الدار
و ثلۀ من الاولین و ثلۀ من الاخرین و الذین کفروا و کذبوا بآیاتنا اولئک اصحاب » مزدك و مزدکیان شریان پایندگی از ایشان ببرید
خواند. تیغش « ذلک جزیناهم بما کفروا و هل نجازي الا الکفور » در نار جحیم به یک جاي مقیمشان گذاشت « النار هم فیها خالدون
فعاد عود الاسلام الی روائه و آض روض الفضل » بر منابر خطبه فتح و ظفر داده، عدلش در ممالک مژده امن و امان، و به مضمون
دیگر باره کشتزار آمال و منی خرم و ریان گشت، و جویبار آرمان و رجا را گل و ریحان دست و یوم الفجار را یوم « الی مائه
اذا » امصار و بلاد و خرم و آباد شد، و درخت بخت که « و اصبحت الارض خضرة » الفلاح و لیلۀ الهریر را لیلۀ القدر به جاي نشست
آفتاب شرف از « أفلت و انحص الذنب » بارور، و قامت چون سرو آزاد کشید، و روز بهروزي پیر و برنا را که « ظهر البیاض قل السواد
سحاب نیسان در سینهي صدف باریدن گرفت، « وقع فی روضۀ و غدیر » آخر درجه برج جوزا تافت و بحر فیروزي نادان و دانا را که
و افسرده دلان که مانند زاغ بینوا ماندند، چون بلبلان باغ با برگ و نوا شدند، و در سایه بید و زیر گلبن گل غلطیدند، و باده خلرو
نبید آمل به ثلاثه غساله در کشیدند، و دمی پسته دهان و عناب لب امن و امانی ببوسیدند، و گهی نار پستان و سیب غبغب کام و
کامرانی ببوئیدند. و پارسایان که چون حلقه بر در ذلت ایستادند، و چون میخشان بر فرق همی کوفتند، بسان آزادگان بر وسادهي
بجل « افصح من العضین » عزت نشستند، و در چار بالش آسایش آرمیدند، و به جهر و اخفات و اطباق و اصمات و استدامت نیت
حروف ثلاثه، و جم حواس دهگانه در تمامت عصرین، به معاونت اصغرین، چون مفترضات کفائیه، بل واجبات عینیه همواره ذکر
صفحه 24 از 172
همی سرودند، و تا در خاطري روزگاري خطور نکند، و در خیالی « و یرحم الله قال آمینا » بقایش را بر خویش فرض و متحتم ساختند
وقتی خلجان ننماید، که تواند شد که سکندر عزمی را در سر هواي تصاحب امصار و بلاد ایران افتد، و باشد که افراسیاب رزمی را
در دل [صفحه 49 ] استیلاي ثغور و حدودش را در عهدهي امکان انگارد، حکم قضا امضا، از قلم قدرت بر لوح اجرا، از عرشه
سلطانی، و کرسی قهرمانی بر تسخیر ایران مشرقی یعنی دارالملک هري تقدیر یافت که تا نامش چون دیگر بلدان در جریده سلطنت
ثبت افتد، و هر عامش با رؤسا در رصدگاه دولت به حیطهي ضبط آید، لاجرم لشکري افزون از ریگهاي بیابان، و عسکري بیرون از
شمار ستارههاي آسمان. لشکري ناکشیده قهر شکست سپهی ناچشیده رنج فرار همه را با رماح خطی شغل همه را با سیوف هندي
کار باره در زیرشان چو غران شیر نیزه در دستشان چو پیچان مار همه چون گردون زره پوش، و چون جیحون جوشن بر دوش، و
چون خورشید با سپر و ترس، و چون ناهید با رود و کوس، و چون زحل بنیان کن و کینه جوي، و چون قمر کجرو و تندپوي، و
چون برجیس دور نگر و کماندار و چون مریخ خونخوار و تیغ گذار، پرنگ سریجی بر میان و خنگ نجدي زیر ران، و درع
داوودي در بر، و مغفر عادي بر سر، و کمند مجره نمون بر بازو، و خنجر الماس گون در پهلو، و سپر مکی بر پشت، و نیزه خطی در
مشت، و کمان چاچی بر شست، و عنان عقیلی در دست، که از صولت حشمت سلم را پشیزي نخریدند، و از سطوت شوکت تو را
به چیزي نشمردند. غلب تشذر بالدخول کأنها جن البدي رواسیا اقدامها به سپهسالاري سرداري که سام سوارش غاشیه کش، و رستم
دستانش جنیبت آر و طوس نوذرش عنان گیر، و فریبرز کاووسش رکابدار. فریدون حشمتی جمشید جاهی سکندر شوکتی دارا
ماهش رکاب نصرت گرفت، و مشتریش آیت فتح تلاوت نمود، و « پناهی قداح زند المجد لا ینفک عن نار الوغی الا الی نار القري
نصر من الله الصباح حسام فی یمین جیله و الظلام قتام سنابک خیله و » حزر سلیمانیش در بر، و علم کاویانیش بر سر، طراز رایتش
کوچ بر « الهلاك نعل لحافر جواده و الثریا غرر جبهات جیاده و الجوزاء حمائل عاتق [صفحه 50 ] بطله و سهیل جذوة فی ظلام قسطله
کوچ، و فوج از پس فوج، و دسته از پی دسته، و جوغه از پس جوغه. با ماه هم منازل و با ابر هم پیام با شمس هم مشارب و با باد
هم لکام طی سبل و مسالک را چون باد عجول راه بریدند، و قطع طرق و مهالک را چون خاك خمول دیار کشیدند، و چهار حد
مرز و بوم هرات را صد اندر صد چون خط پرگار فرو گرفتند، و گرداگرد حصار و سورش را دایرهوار از شستشو ببستند. نخست
سائس آن سپاه، و حارس آن خرگاه، و راننده آن فیلق، و فرازنده آن بیرق، با اصحاب آن جمل ادبب، و کلاب آن حوئب، اقرار به
عرضه نمود و همی سرود که اگر جز این خواهید قبول جزیت و ذمت را « من تولی فقد تولی و من تبرا فقد تبرا » ولایت و ولا را که
تن در دهید. و اگر نه مقاتلت و مناجزت را میان بربندید، مردم آن بلد که بیرون از حصین ولایت خود را در حصنی حصین و از
احمی من أنف الاسد و بعد المشرقین دون ذلک » نپذیرفتن جزیت خویش را در معقلی رصین، می پنداشتند، فتح قلعهي هرات را
کیف الوصول الی سعاد و دونها قلل الجبال و دونهن حتوف « أمنع من عقاب الجو کالجمع بین الاختین » و گشودنش را « خرط القتاد
میانگاشتند، گردن نخمانیدند، و جز بمباراة و مرامات سر فرونیاوردند و چند که ایشان را موعظت کرد و نصیحت گفت که چندان
چون ناقوس شیفته زنگ و چون طاوس فریفته رنگ، و چون خروس پاي بست آهنگ، و چون جاموس سرمست آب و سنگ
گفت، میخ بر آهن کوفت، و لؤلؤ به « و لم آل جهدا و قدتعین لکم المحجۀ و أتممت علیکم الحجۀ أعذر من أنذر » خویش نشوید
« قد حمی الوطیس و تکسر المران » خزف سفت. و من یعص اطراف الزجاج فانه یطیع العوالی رکبت کل لهدم ناگزیر تنور حرب که
تلاطم و طغیان نمود و صرصر سموم وزیدن گرفت، و « قامت الحرب علی الساق » گرم و سوزان گشت، و دریاي طعن و ضرب که
را شعار ساخت، و علج « یا خیل الله ارکبوا و یا منصور امت » و سر خیل لشکر [صفحه 51 ] منصور « وجد بهم الجد » تیره ابر بلا باریدن
را استظهار می جست، و در هر روز از غرة غراي صباح تا طره مطراي رواح، و از « یا حزب الشیطان احملوا واعل هبل » لکشر کفر
بدایت صبح صادق تا نهایت لیل غاسق، هویاهوي مردان، و هایاهاي گردان، و چکاچاك شمشیر، و فشافاش نیزه و تیر، و دمدمه
زوبین و ناي، و حمحمه ستوران باد پاي، دید خورشید را کور، و گوش گردون را کر، و کره افلاك را منخرق، و فلک اثیر را
صفحه 25 از 172
محترق، و پهنه گیر و دار را چون شکم سمور ظلامی هالک، و عرصهي کارزار را چون پر غراب اسودي فاحم ساخت. ز سم
ستوران در آن پهن دشت زمین شد شش و آسمان گشت هشت بلخی با کرخی، و مروزي با غزي، و حجازي با رازي، و شامی با
هشامی و اموي با هاشمی در هم ریختند، و گاه تیغ هندوانی و بیلمانی، و سیف سراطی و یمانی، و رماح روینی و نیزه خطی را از
بس بر خود و ترك کوفتند خورد و درهم شکستند. و گاه چون عقرب جراره، و افعی پیچان و سبع ضاره، و نهنگ عمان بقص و
لذع و لدغ و لسع یکدیگر بپرداختند، و رزمی چنان مستصعب و مستعجب دادند که جنگ پشن و سلم و تور و یوم ذیقار و یوم
النسار را از خاطرها محو و منطمس ساختند، تا در آن دشت و دمن به جاي سبزه تن بیسر و سر بیتن روئید، و به جاي چشمه خون
خسته و کشته همی جوشید؛ و به جاي قطره سحاب سوده الماس بارید و به جاي نسیم شراره جحیم وزید، تا در دامگاه بلاطائر
روانها صیدِ چنگل باز اجل گشت، و پیکر شمشیر زنکاري از شنگرف خون رنگ لعل بدخشان گرفت. چون یک چند روزگار رزم
بد از کشید، و شکست لشکر خصم دیر بازماند، و فتح قلعه هرات ببوك دیگر گذشت، و تصرف حصار بندش به کلمه استثناء و
اگر افتاد سردار سپاه نصرت آزرده خاطر و غمین و بر لشکر مظفر تشنیع زد و خشمگین شد که همانا شما تهمتنان ممالک ایرانید و
روئین تنان معارك و میدان، از ناصیت اقبال شما هیچگاه جز آیت فتح و نصرت تلاوت نگشته؛ و از استنطاق صحیفه آمال شما
جواب جز فال طغرا کس قرائت نکرده، اگر اجري جزیل و قدري نبیل خواهید [صفحه 52 ] سیغوا الجوارح حد السیف و احتسبوا فی
را بر خوانید، پس لشکر را « الجنۀ تحت ظلال السیوف » ذلک الخیر و ارجوا الله و الظفرا و اگر بهشت ابدي و سراي سرمدي طلبید
و أردف اللیل أذنابه و » موي بر تن زوبین، و جهان بر ایشان سمج آهنین آمد؛ و چون خورشید مشرق سر بجیب مغرب فروبرد
و ماه عذار سپید نمود؛ و شب گیسوي سیاه افشاند؛ و بنات النعش در سینه گردون چون حمائل بیاویخت؛ و حجاب « مدالنجم أطنابه
ظلم میان کفر و اسلام حائل شد؛ شبیخون را چون اردشیر و اردوان شدند و تصمیم عزم را چون پیل تن و هفتخوان؛ و هر تن تیغ
پولاد و حسام رومی را از نیام تجلد کشیدند که شرم سیوف سبعه و آزرم صمصامه بلکه از خور مهر سلیمان بهتر یادگار؛ و هالک
بن اسد را نیکوتر دستکار بود. حسامش را لقب دادند نصرت پرند آب رنگ آتش افشان که رنگ آب دارد در نمایش ولیکن
ز بیم تیغ تو بر خویشتن کند نوحه .« امضی من الاجل الماضی و انفذ من جاري القضاء و أضنی من سنا النار » آتش افشاند به میدان
هر آهنی که کند بد سکال تو مغفر و از حدت ناب زهر هلاهل در انیاب داشت؛ و از دقت عظام چون خط موهوم از عرض انقسام
نگرفت، و از کثرت جوهر و فرندش گفتی رهگذر مار و مور است و از رقت صفحهي چون سطح مفروض از عمق قسمت نپذیرفت.
و لولا ما بسیفک من نحول لقلنا اظهر الکمد انتحالا سلیل النار دق ورق حتی کان اباه أورثه السلالا پرنیان وار است و آهن را کند
چون پرنیان گند نارنگ است و سرها بدرود چون کندنا گوهرش پیدا بسان ذره اندر آفتاب پیکرش تابنده همچون آفتاب اندر سما
و از غیرت آسمان پیکر عضب مشرفی پشت مجره به سان قوس قزح کمان گشت، و از رشک بلارك آتش هندي دیده مریخ
اشک ناب بر چهرهي آفتاب ریخت. [صفحه 53 ] بلارك چنان تافت از روي تیغ که در شب ستاره ز تاریک میغ چون موت مجسم
و قضاي مبرم ناگهان بر مقدمه و ساق عساکر هرات بتاختند هر که را بر میان زدند چنانش دو پاره ساختند و از وي درگذشتند که
خون در وي بفسرید و ساعتی چند خویش را زنده می انگارید و آنکه را بر فرق نواختند بدانسانش دو نیمه نمودند که هیچیک از
دو شقش را بر دیگري فزونی نیافتند و اگر تنی از ایرانیان فوجی از ترکان را قرن و قرین می گشت در نخستین حملهشان چون باد
خزان برگسان بر زمین می ریخت. کأن المنایا جاریات بامره اذا اختلفت ارماحه و مناصله هرگاه بر تقدیر محال دهشت را مجالی به
دست می کردند و رخ به هزیمت می نهادند و چون صید دام گسسته و مرغ از قفس جسته مانند سوسمار در رمال و پلنگ در جبال
و عقاب در هضاب و نهنگ در آب می شدند، فرزینوار بر اثرشان می تاخت و پیلسان از اسب اقتدارشان پیاده می نمود و قلعهي
وجودشان را از شاه هستی تهی می ساخت. الشبل ان اضحی و بات رضیعا لا یرتضی العجل السقیط ضجیعا از میدان سمک تا ایوان
سماك؛ و از پشت ماهی تا روي ماه؛ کشته بر زبر کشته؛ و خون آغشته بر فراز خون آغشته نهادند؛ و بنسی قهر پیراهن وجودشان را
صفحه 26 از 172
چون گل چاك زدند؛ و میوهي حیاتشان را چون شکوفه بر خاك ریختند. وهبت لعقبان الفلاة لحومهم و لست به لولا القضاء بخیلا
و برهتی از دهر؛ و مدتی از هر صبح و عصر؛ زغن و زاغ؛ در آن کوه و راغ؛ به فرصت و فراغ؛ از جیفه و مردار؛ و کشته زندبار؛
نزلی بنوا یافتند و سباع و ضباع؛ در اجتذاب و انتزاع؛ با شباع دهان گشودند؛ گفتی قیامت صغري؛ بل قیامت کبري؛ و فزع اکبر؛ بل
فما زال بهم قطوب الخطوب؛ و کروب الحروب؛ و قدحمی و طیس الحصباء و أعشی الحجر عین » واقعهي عظمی؛ بر پاي خواست
صفحه ] « الحرباء؛ و هم فی مماراة مشتدة الهبوب و مباراة متلظبۀ اللهوب حتی لم یبق فی کنانتهم مرماة و لا بعد اشراق صبحهم مماراة
54 ] و لشکر اسلام را در هر صباحی صبوحی؛ و در هر رواحی فتوحی روي نمود؛ و مردم هرات را در هر جنبشی لغزشی؛ و در هر
کوششی نکوهشی دست داد. و ما الدهر الا نعمۀ و مصیبۀ و لا الخلق الا آمن و جزوع تا بالمره کشتی اهل خلاف را باد مخالف
برخاست؛ و دریاي مرادشان چهار موجه؛ و بروج مستقیمه بختشان معوجه؛ و سبوي مرجوشان بر سنگ خورد؛ و گل آرزویشان
بیبوي و رنگ ماند؛ و خانه شرفشان انکیس گشت؛ و بر گردنشان طوق لعنت چون ابلیس افتاد؛ و از آفتاب طبع آفتاب عمرشان بر
بیچاره و سرگشته « والکف صفر و الطریق مخوف » لب بام نشست؛ و شعله جواهر خرمن حیاتشان را چون برق سوخت؛ و به مضمون
پناه بهر خار و گیاه « فاستظهرت للضرورة بما یقی حر الظهیرة » در آن بیابان سرگردان شدند؛ و از بیم ایرانیان که « أتیه من قوم موسی »
در « و هن کاشفات الوجوه » کاغذین جامه یهودانه پوشیدند؛ و سداب آشامیدند؛ و زنانشان که « وهم صاغرون » جستند؛ مردانشان که
حتی لم یبق بهذه الارض مرتع و لا فی اهلها مطمع و شالت نعامتهم و سکنت » ، حیض خرگوش رفتند و کافور و قطران نوشیدند
سخت تنگ شد، و چون « بل اضیق من خرط الابرة » عاقبۀ الامر عرصه جنگ بر اهل هرات چون دیده ترکان و دل لئیمان .« مأمنهم
بفال مشؤم آمد، و بیم جدال ایشان را مجال قیام و درنگ نگذاشت؛ و یوم نزال از « أشأم من عطر منشم » عقعق و بوم طائر بختشان
خاطر ما غیرت نام و ننگ بزدود؛ و پاي اصطبار لغزیدن گرفت، و فرار بر قرار مختار شد؛ و توهم سرکوب و بیغاره را بدین شعر
فتفرقوا ایدي سبا و جردوا کالعصی؛ و احدودبوا » مترنم شدند. أیانا صحی و الصبر دعنی و زفرتی أموضع صبر و الکبود علی الجمر
چون دیو دیده و جن زده بدرون قلعه گریختند؛ و خویش را متحصن ساختند و مانند خرگوش بهر « کالقسی؛ و رجع بأفوق ناصل
شکل الکرة أبعد عن قبول » شکاف بدویدند؛ و چون موش بهر سوراخ بخزیدند؛ و با [صفحه 55 ] آنکه بناي بارهاش به مضمون
کروي و مدور بود؛ و چون جذر اصم بیدر؛ و چون دائره پرگار بیسر، و کنگره بروجش « الافات و افضل الاشکال شکل المستدیر
از چهار ارکان و از سبع .« ینحدر عنه السیل و لا یرقی الیه الطیر بل لا تجویه الاوهام و لا یحیط به الافهام » هم افق با بروج فلکی که
سماوات طباق نردبانی گر کند ترتیب عقلی دوربین ناید از دستش که پا بر گوشه بامش نهد گر شود آن سبعهاش سبعین و آن چار
اربعین و غرقه رواقش شرف فلک ثوابت را طاق؛ و مقعر هر طاقش مماس با محدب نه رواق؛ نه منجنیق به سقفش رسد نه
کشکنجیر، و تا آنگاه هیچ دیده محصور هیچ سالار و مقهور هیچ سردارش ندیده؛ و هیچ گوش مأخوذ هیچ خدیو و مقبوض هیچ
نیوش نشنیده، هژبران ایران و شیردلان آن سامان. یتسرعون الی الحتوف کانها وقر بأرض عدوهم یتنهب توپهاي باره کوب؛ و
خمپارههاي آتش بار؛ و عرادههاي لشکرشکن؛ و منجنیقهاي دیوار افکن، ببرج و با رویش ببستند، و آتشی چون نارذي نواس و
و گلولهاي « فسلط الله علیهم عذاب الفیل و ارسل علیهم طیرا ابابیل، ترمیهم بحجارة من سجیل » نیران العرب بهر سویش برافروختند
أخرب من جوف الحمار فثار حابلهم علی نابلهم و جعلنا » آتش فشان چون تگرگ بر ایشان باریدن گرفتند تا محصوره هرات را
ما فعل الله بعاد و یمود و لا بثمود » ساختند و علاماتش را بدانسان مدروس و آیاتش را مطموس گذاشتند که « عالیها سافلها
و چون مردمش پیشانی .« فانخمدت نارها و اندرست آثارها و انجمدت عیونها و انهارها، و تغیرت أطوارها و ذبلت انوارها و ازهارها
سنان کردند؛ و همی بر جگر صبوري دندان گزیدند؛ و گشودنش را چندي بسین و سوف حوالت دادند، و تسلیمش را مدتی به
لعل ولیت گذرانیدند. سابق آن جنود مجنده، و قاعد آن غره محجله، به تشجیع [صفحه 56 ] حماة، و تحریض غزاة و تهییج کماة؛ و
بپرداخت؛ و به اخذ آن دز روئین و باره آهنین حکم داد، دیگر باره فرسان میدان و « بالجدلا بالامانی یبلغ الشرف » اغزاي رماة؛ که
صفحه 27 از 172
شجعان ایران؛ با حمیت ازدیه؛ و غیرت اسلامیه؛ دست در دست یکدیگر دادند، و دست از جان بشستند، و هر تن چون شیر شرزه و
مار گرزه خشم آوردند؛ و بسان اسکندر رومی و سلطان محمود غزنوي بر فراز برج و باره بر شدند؛ و مانند برق بخندیدند؛ و
رعدسان بغریدند؛ و صاعقهوار چون تیر چرخ بتأییدات یزدانی و توفیقات سبحانی بدرون قلعه چون شهاب بدویدند؛ و چون سیماب
بپریدند و چون مار بیپاي بپوئیدند؛ و بیدست بجوئیدند؛ و مانند جراد منتشر بهر طرف بجهیدند. و چون مور به سوي دانه راهی
کردند؛ و چون پلنگ زخم خورده و نهنگ صید دیده، هر کس را که نگریستند بنوك دشنه ارغوانی نیزه زبانش را بنفشهسان از قفا
و اخزي من ذات النحیین » بیرون کشیدند؛ و به آب تیغ ضیمرانی از رخ چون شنبلیدش چشمه چون لاله نعمانی از خون روان کردند
گذاشتند و به سهم الموت پیش از موت مقضی زهر موت مسمایش چشانیدند و چهار تکبیرش « و ترکته علی مثل شراك النعلین
زدند و به خوابگاه عدم مطلق و مقدرش فرستادند؛ و از ذهب رکنی و دهدهی؛ و زر جعفري و شش سري؛ و درهم بغلی و دینار
نجی و معی؛ و غلات اربعه و اشیاء سبعه آنچه یافتند به غنیمت برگرفتند و فییء مسلمینش دانستند و به بیت المالش سپردند. و هر
آزاد را بنده گرفتند و هر بنده را به مضاربه و مکاتبه گذاشتند و اگر تنی از ایشان مگس سان خویش را در زاویه مختفی می ساخت
همی یافت تا یک باره ترکان جهان را بر خویش از تزاحم « اضیق من النحروب و ان أوهن البیوت لبیت العنکبوت » جهان را بر خود
تاجیک چون زندان یوسف و چاه بیژن تیره و تاریک یافتند و شاهین جان او بار را بر خود مخالب افکنده و گرگ آدمی خوار را
خواب از « اسهر [صفحه 57 ] من جدجد » دندان و کَشر ناب نموده نگریستند؛ و از بیم و دهشت از ظلمت غسق تا حمرت فلق که
خیال از بیدارانشان رمیده؛ و همواره چون « اسجد من هدهد » بیمارانشان پرید؛ و از خوف و خشیت از تبلج صباح تا تلجلج رواح که
بنفشه پشت دو تا داشتند؛ و جامه در نیل کشیدند؛ و سر بر زانوي غم نهادند؛ و مانند نرگس رخ زعفرانی ساختند؛ و یرقان زده چشم
از ضعف بر هم ننهادند؛ و چون گل پیراهن هر سحر دریدند: و بسان نیلوفر هر شام دیده را تر داشتند. چون مقتضیات شکست
خویش را موجود؛ و موانع نصرت خصم را مفقود دیدند؛ کارشان بجان و کاردشان به استخوان رسید؛ و پاي در این کار فشردن را
پاي بر سر خار و دُم مار نهادن؛ و با پاي شکسته از پی طلب برآمدن؛ و با دست بسته از در طرب درآمدن؛ و پوستین باژگونه
پوشیدن؛ و تیشه بپاي خود زدن، و آهن زنگار خورده را نرم کردن؛ و برنج سرد شده را گرم نمودن یافتند؛ مصحف بر کف و کفن
خذ العفو و اعرض » و جهالت جاهلیت را که « ملکت فأسجح » در گردن در حضرت امیران انجمن روي نیاز بر زمین تضرع نهادند که
شفیع مشفع آوردند پس به این پوزش و نیایش؛ و این « فاصفح الصفح الجمیل » و ضلالت ایام فترت را صفح اسلام که « عن الجاهلین
پذیرفته و در گذشته آمد و بطالع محمود و اختر « العفو عند کرام الناس مقبول » که « تملق الکلاب » قلق و اضطراب؛ و این ملق که
به مدلول « لا زالت رایات دولته بالنصر مرفوعۀ و اعلام مملکته بالفتح منصوبۀ » مسعود ملک الملوك عجم بهتر یادگار فریدون وجم
قلعه هرات را مفتوح نمودند و کوس شادي و فتوح برکوفتند؛ و به عیش و کامرانی باده فتح و فیروزي « انا فتحنا لک فتحا مبینا »
بنوشیدند؛ و در ناي شادمانی این بیت بنواختند. گرفتی به توفیق پروردگار هري را به شمشیر تا قندهار و اعلاي کلمه حقه؛ و ولایت
مطلقه را بر زبر هر مقصوره؛ و فراز هر مناره؛ در هنگام پنجگانه و اوقات ثلاثه؛ عام و خاص از حنیفی و حنفی و اثنا عشري و ثالث
ثلاثه اصغا نمودند؛ و در دار الضرب آن مملکت و جامع آن دولت سکه به نام نامیش کوفتند؛ و خطبه به اسم مُتَسامیش همی
در دولت تو فتح ممالک تمام شد .« سرودند؛ الحمد لله الذي صدق وعده و نصر [صفحه 58 ] عبده و اعز جنده و هزم الاحزاب وحده
کام جهان بران که جهانت بکام شد چون در اطفاي نار خوارج و عصاة؛ و استیلاي بر تسخیز خوارزم و هرات امضاي نیت و اجراي
امنیت فرمود؛ و بشیر آمال وصول مأمول را اشارت کرد؛ و سفیر اقبال حصول مقصود را بشارت داد؛ و چهرهي مخدره مراد که در
پس پرده حرمان و خیبت بود؛ از جمال امید نقاب گرفت؛ و پیکر ماه رشد و رشاد که مزمل در حجاب ظلمت ماند؛ رخ چون آفتاب
نمود؛ و فارس بامداد بیداد که خورشیدوار چتر شهرت می افراشت؛ سر در گریبان افول فروبرد؛ و ساعی آشوب و فساد؛ که بسان
سپیده دم حسام از نیام ستم می کشید؛ پاي کوب عدل و داد رفت؛ و در زاویه خمول خفت و کشف مدلهمات نوائب و بوائق؛ و
صفحه 28 از 172
رفع ملمات معاطب و عوائق گشت. تاخت از بیم قهر تو فتنه زان سوي نیستی بصد فرسنگ به تعمیر بلاد؛ و تامین عباد؛ و قوام لشکر؛
و نظام کشور؛ و امنیت عالم؛ و جمعیت بنی آدم بپرداخت؛ نخست نسیم عطوفت و تربیت شاهانه از مهب لطف و رافت وزیدن
گرفت؛ و نفحات عدل و مکرمت؛ از روضات سلطنت؛ چون مشک مشام جهانیان را معطر ساخت؛ وصیت نصفت و ذکر معدلتش
بسمع سکان ربع مسکون گذشت؛ و به صیقل انتصاف از آینه دولت، غبارِ جور و زنک اعتساف برداشت؛ و به سر انگشت انصاف
از گلزار مملکت خار مفسدت بپیراست. آري اگر آفتاب نتابد؛ و سحاب نبارد؛ و باد نوزد؛ و خاك و آب را استعداد نباشد؛ یاقوت
حمراء از صخرهي صما. و لعل بدخشان از دل خارا؛ نجوشد؛ و در سینهي صدف لؤلوء غلطان؛ و از خار مغیلان نوگل خندان؛
نروید. تا نتابد مهر کی از خاره لعل آید برون تا نبارد ابر چون از خار گل روید به باغ از آن پس ابعد نقاط مملکت و اقصی جهات
افسد من بیضۀ البلد و قد عطلت مشاهده و معاهده و سدت مصادره و موارده و خلت دیاره و مراسمه و اعفت اطلاله و » دولت را که
و هر ریگش را گهر آبدار و « أحسن من الطاووس و من سوق [صفحه 59 ] العروس » هر مرزش را ارم ارکان و بهشت نشان « معالمه
فرمود؛ و در مسالک و معابر؛ و مناهل و مصادر؛ آسایش و آرامش عابرین « احسن من الدر و أبهی من الشمس و القمر » لالی شاهوار
سبیل؛ و حفظ و حراست ساکنین طریق را در هر دوال اربع رباع مشیده؛ و قلاع مسدده برآورد که در هیچ مصر معظم و سواد اعظم
بنائی بدین زیبائی؛ و سرائی بدین دل آرائی، هرگز کس نشان نداد؛ و دیده با نانی با داد و دین؛ و جواسیس و عیونی دوربین؛
دروي مقیم ساخت؛ چنان که اگر فرتوتی شمطاء؛ و اعرجی اعمی؛ صرهي از سیم تام العیار؛ و بدرهي از زر دست افشار؛ در لیلی
أعدي من الشنفري و السلیک » بپیماید؛ و هیچکس را چند که « آن من ظبی الحرم » مظلم با خویش حمل دهد، گرداگرد مملکت را
و فرصت را غنیمت شمرده و سرقت را در کمین خفته؛ نیروي آنش نباشد که بر وي بتازد و دست « و أسرق من شظاظ و من برجان
تعدي آغازد. ز عدل تست که نرگس به تیره شب در دشت ستاده بر سر پیوسته طشت زر دارد و مرز و بوم ري را که اینک مرکز
بختگاه کی است که وزش باد خزان را بر ورق بوستانش مهب وزیدن نباشد؛ و گردش دور زمان عیش ربیعش را به طیش خریف
مکدر نسازد؛ با آن که هنوز توالی شهور و سنینش محاذي با دوات و امین نیفتاده؛ که اگر گاهی مردمی حرفت پیشه؛ و قومی
صنعت اندیشه را از دیگر امصار دروي طلب می کردند و با زعاج و اقلاع مکفوفا و مشدودا گسیلش می ساختند نخست از دهشت
سمیت هوا و وحشت بلیت و بایش با اهل و عشیرت وداع من لا یعود می گفت؛ و از آن پس به سوي ري شتاب می گرفت؛ بسا بود
که لدي الورود بلا را مبتلا و بو یحیی را از قفا می نگریست چنانکه خاقانی شیروانی این معنی را اشارت کند. دیدم سحر گهی
ملک الموت را که پاي بیکفش می گریخت ز دست و باي ري چهل فرسنگ در چهل فرسنگ و شصت میل در شصت میل
سطوحش را به تمامت و نقاطش را از هر جهت چون اربعه متساوي الاضلاع، و دایرهي متوازي الارتفاع، مسطح ساخت، و در هر
خط خیابانهاي بیکران کهکشان مماثل، و جادههاي بیپایان مَجَرَّه جداول، به تسطیح و تحجیرش امر فرمود، و از دو جانب [صفحه
60 ] به احداث آبار و حفر انهار، و اجراي میاه و غرس اشجار حکم داد که از لطافت هوا و صفوت فضا، چون هواي بسیط مانع قرب
و بعد، و حاجب ماوراء و مانع ما یري نبود، و در هر نقطه ابداع حظائر مینو نظائر و احیاي حدائق فردوس طرائق فرمود که در هر
صبغۀ الله و » جویبارش چون انوار الربیع فی انواع البدیع بهجۀ الطواویس و حسن بلقیس است، و در هر مرز و کنارش طراز اغراض
چون جنت نعیم زیبا و « أحسن من الشنف الانضر » نقوش بوقلمون و صور انکلیون و صحن چمنش که « من أحسن من الله صبغۀ
سراید، و بر « عموا صباحا » چون بهشت برین روح افزا، سحاب سنجاب پوش هر صبحش « أطیب من الحیوة » خاك بستانش که
گوید و دامن گل و پیراهن ریاحینش درد. هوا اکنون « انعموا اصطباحا » بساتینش عقد مروارید بارد؛ و نسیم عنبر بیز در هر سحرش
نهد بر گلبن رنکار افسرها صبا اکنون کشد در باغ از شنگرف چادرها سحاب اکنون بیالاید کف گلبن به حناها نسیم اکنون بیاراید
رخ بستان به زیورها لاله رعنا گاه چون معشوق رخ افروخته، و گاه چون عاشق دل سوخته، از چهره آتش افروزد و نرگس میگسار،
بر طرف جویبار، مخموروار جام زرین چون اسخیا بر کف گرفته و یاسمن از مصاحبت یاسمین مژگان به توده کافورِ تر آلوده، و
صفحه 29 از 172
عارض گل رنگ و بوي از عذار مل ربوده، بنفشهي خطیب سبز جامه در بر کرده، و کحلی عمامه بر سر نهاده، و نیلوفر چون غواص
در آب غوطهور گشته، و ارغوان لباس تصوف بر تن راست کرده، و صنوبر در کنار باغ قد مردي کشیده، و سوسن آزاد با کفی
گشاده چون زهاد بر یک پاي ایستاده، و نسرین چون پري پیکران سپید چادر بدوش انداخته، و چنار چون مقامران پاکباخته ورق از
دست انداخته، و شمشاد چون شاهدان طناز گیسو از اطراف فروهشته، و سرو سهی چون بلقیس در طرف جویبار سیمین ساق نموده،
و قامت برافراشته، و بید مجنون با خنجر کشیده سر [صفحه 61 ] در گریبان فرو برده و بر خویش لرزان شده. نسج الربیع لربعها
دیباجۀ من جوهر الانوار و الانواء بستان ز خوشی چو وصل دلداران بود رخساره گل چو روي می خواران بود و طیور با لحن داودي
بر « ماؤها أحلی من العسل و اصفی من جنی النخل » و نغمهي باربدي، بر فراز اشجار هر صبح و شام در خروش، و حوضهاي بلور که
اطراف گلزار چون تسنیم و کوثر در جوش، و در هر گوشه و کنار چگلی چشمان تاتاري، و سهی سروان کشمیري، بر دامن یاسمین
اصفی من الماء » و گل غلطیدند، و هر لحظه خرمن عنبرین سنبل پوئیدند، و گاه بکماز و ساتکین از نبید آمل و رحیق مفلفل که
درکشیدند، و گاه ناشکفته غنچه دهن و ناشخوده سیب آن ذقن بوسیدند، و از شش گوشه تخت اردشیر مراد کاسه گر « المعین
زهره نهاد به دوازده مقام زخمه در ارغنون طرب نواخت و پردهي زیر و بم اورنگی موسیقار نغمه سور و سرور را از حجاز به کابل و
از شیراز به زابل رساند، گفتی چنگ هلال سان در دامان مغنیان زالی است مو در سر پریشان کرده. چگلی طبیب بوالهوس بگرفته
زالی را مجس اصلع سري کش هر نفس موئی است در پا ریخته و کمانچه چون عاشقان در فراق معشوقان به آه و فغان برخاسته، و
فالارض قد » ناي دلگشا هر دم از دل صد نوا برداشته، و دف سرگشته چون دایره سر از پاي نشناخته، و به چند آواز دمساز گشت
زینت به کل بدیعۀ، و تبرجت فی حلۀ خضراء، فانظر الی آثار رحمۀ الله کیف یحیی الارض بعد موتها انها جنۀ خلقت فی الارض، و
قد استدلوا بها علی جنۀ السماء و بعض الاشیاء یدل علی بعض فجعل الله أیامه للمحاسن صورة، و علی المیامن مقصورة، و صیرها
موقوفۀ الساعات علی صنوف الطاعات، محفوفۀ الساحات بوفود السعادات، موصوفۀ الحرکات و السکنات بوفور البرکات و
ان زمن الربیع لا یعدم من العالم لا » و هذا دعاء لا یرد فانه دعاء لاصناف البریۀ شامل [صفحه 62 ] آن گاه بمنطوقه .« الحسنات
بتأسیس مدارس علمیه، و ترصیص مجالس صناعیه، که « تضطرب من کساد سوق الفضل و خوي تیمها، و اصطبران الامور بخواتیمها
گفتی در هر حجرهاش صد یونان خفته، و در هر غرفهاش هزار گنبد هرمان نهفته، و آراستهتر از چهرهي شاهدان دودل، و پیراستهتر
از طره خوبان چگل بود بپرداخت. فکانها من حسنها و بهائها بنیت قواعدها علی الافلاك همی بینند از اشکالش جمال قصر
نوشیروان همی گیرند از ارکانش مثال سد اسکندر و معلمین و مدرسین هر علم از علوم شرعیه و اسلامیه و عقلیۀ و نقلیۀ و الهیات و
ریاضیات و هندسه و حساب و تشریح و طب و هیأت و نجوم و جغرافی و طبیعی و عکاسی و نقاشی و السنه مختلفه و لغات غیر
متعارفه و علم طعن و ضرب و سنگر و نقب، و علوم غریبه و فنون عجیبه از سیمیائی و شیمیائی، و تجزیه و تصفیه و دیگر صنایع از
صنعت بلور و ساعت سازي، و تفنگ و توپ و چاشنی و بارود ریزي و ریسمان و چلواري بافی، و زربفت و زرتار تابی، و دیگر
حرف از حرفت حجاري و نجاري و حدادي و زرادي و صوافی و صباغی که هر یک در تدریس یادگار لقمان و ادریس و در تعلیم
آموزگار معلم ثانی و ارسطاطالیس و در صنعت موسی بن نظیرش طفل دوشینه و دیروز و در حرفت بصیل بن ادریابش مرغ دست
آموز بودي، و روي جایداد و محصلین، از ابناي اعیان و ارکان و متعلمین، از اطفال تنگ دستان و مستمندان، هر روز دروي بکسب
بوظیفه « بره یشکري و قصده بوصیفی » علوم و صنعت، و جذب هر گونه دانش و حرفت کوشیدند، و در هر ماه از مخزن مملکت که
به هر گونه نعمتی متنعم گشتند، و هر یک از میزان « و لا یغبنا عطاؤه » و مرسومی مسلم شدند، و در هر چاشتگاه از خوان دولت که
امتحان و معیار اختبار، مختار و تام العیار برآمدند مدارج اعزاز و امتیاز خویش را افزون نگریستند، و مراتب انعام و اکرامشان دو
چندان ساختند. [صفحه 63 ] و قامت فی الرقاب له أیاد هی الاطواق و الناس الحمام چنان که هر بچندي روزگار را گذار سال افزون
از چهار بر نگذرد، که از مدارس علمیه، و مجالس صناعیه، بشمار ده هزار تن شاگرد مجاز؛ و فارغ التحصیل ممتاز، و اوستادي
صفحه 30 از 172
ماهر، و صناع الیدي قاهر، که هر یک احدوثه دهر، و اعجوبه عصر، و زبده زمان، و گزیدهي کیهان است بیرون آید، و نیز باضافه
چراغ گاز و برقیه حکم راند، که در تمامت شوارع و طرق و مسالک و سبل نصب منارها کنند، و هر شب چراغها چون ستارهها
کأنها کوکب دري یوقدمن شجرة » برافروزند، چنان که اگر خواستند به یک قوه در زمان واحد بشمار کواکب مشاعل افروختند
و در هر خطه از مملکت و در هر نقطه از دولت امر فرمود تا خط سیم اخبار کشیدند، چنان که .« مبارکۀ زیتونۀ لا شرقیۀ و لا غربیۀ
اگر خواستند در آن واحد از مشرق به مغرب و از شمال به جنوب سخن آغاز کردند و جواب باز شنیدند، و اثبات قضیه طی الارض
را که مطوي در اخبار و روایات بود بانشاي این حجج باهرات چون متواترات و درایات ساختند. طی مکان ببین و زمان در سلوك
شعر کاین طفل یکشبه ره یک ساله می رود پس از تنسیق و انتظام کشور، به ترتیب و نظام لشکر بپرداخت، و سپاهیان را یکان یکان
و از کسوه و کساي گوهر آگین که « یحلون فیها من اساور من ذهب » از راکب و راجل و رامح و اعزل ازدیه و دیباي زرین که
و لهم » بر تن در پوشید، و هر یک را در هر روز و شب از سحاب آلاء متوالیه بر کشتزار طلب و منی که « لؤلؤا و لباسهم فیها حریر »
جوشیدن و هر « و لهم ما یدعون » باریدن گرفت، و در هر صبح و شام از بحار نعماء متتابعه در جویبار امید و رجا که « فیها ما یشتهون
تن را از آلات حربیه و ادوات ضربیه و سیف و سنان و درع و رماح کامل الشوکه و شاکی السلاح ساخت. قوم اذا لبسوا الدروع
حسبتها سحبا مزردة علی أقمار و تري سیوف الدارعین کأنها خلج تمد بها أکف بحار [صفحه 64 ] بدین صفت سپهی دیو بند و قلعه
مناي مبارز اشکن و دشمن شکار و شیر افکن و جیش و جندي جرار و جیحون جوشش، و عسکره و لشکري خوانخوار و گردون
کوشش، با صولتی چون آتش، و سرعتی باد وزش، که نه آب عجول را از ثقل اعبالشان تاب عبره، و نه خاك خمول را از حمل
اثقالشان احتمال خطوه که کس در جهان پشت ایشان ندید برهنه یک انگشت ایشان ندید بیاراست که در شمار افزون از ذرات
لمعات رخشنده مهر، و در تعداد بیرون از اعداد ثوابت هشتمین سپهر، چون درهاند لشکر منصور بی عدد، که هر تن کین توزي را بر
میان چون رماح کمر مبارزت بسته، و دیده دوزي را بر تن چون اقداح پرمسارعت برآورده. همه کارشان کوشش و تاختن همه
رایشان رایت افراختن و هر یک بسر سنان آهنین خود از تارك کیوان ربوده، و به نوك پیکان زرین مردمک دیده از خورشید
رخشان دوخته. اسود و لکن الحروب عرینها شموس و لکن الصفوف مطالع بسان دریا لیکن بحمله صاعقه فعل که دید هرگز دریاي
صاعقه کردار شهاب سطوت و دریا نهیب و باد شکوه زمانه بسطت و گردون توان و کوه یسار و دفع اعداي دین مبین، و حفظ ثغور
فصاروا » و حدود ملک متین را با چنین لشکري دیو بند شیر شکار، و اژدر در نهنگ اوبار، سدي آهنین، و سوري روئین کشید
تا بدانجا که از میان ربع مسکون این مبارك اقلیم میمون از « للملک حصنا حصینا، و معقلا رصینا، و سدا سدیدا، و سورا حدیدا
جمعیت فوائد و عوائد و جامعیت هر گونه صنائع و بدائع، و امنیت بلاد و بقاع، و اعتدال و سلامت آب و هوا؛ و فزونی سر کرده و
سردار، و انبوهی پیاده و سوار، محسود دول افرنگ و چین، و محفود تمام ممالک روي زمین آمد، بلکه اقالیم سبعه در وي
و تلک الجنۀ التی اورثتموها بما کنتم تعملون، لکم فیها فاکهۀ کثیرة و منها تأکلون؛ » مستدرج، و جنات ثمانیه را بهتر انموذج گشت
فشید الله ارکانها و مهد [صفحه 65 ] بنیانها، و مد ظلالها، و بسط نوالها، و نصر رایاتها، و قهر عداتها، و امن جهاتها و اظهر آیاتها، و
حرسها عن الحادثات؛ و صانها من النائبات؛ و حفها بالمیامن و السعادات، و لفها بالمحاسن و الکرامات، و لا زالت قبلۀ للقروم و
الاقیال، و کعبۀ للکماة و الابطال منسق النظام، مأمون الانصرام، مبسوطۀ الارجاء، فسیحۀ الانحاء؛ لائحۀ الانوار، فائحۀ الازهار، ثابتۀ
چون امر دولت را در خریطه تنظیم، و کار مملکت را در حیطه .« الاوتاد، راسخۀ الاطواد، مقرونۀ بالتخلید معقودة بنواصی التابید
« و ادر علیهم اخلاف الرزق، و اقرهم فی اکناف العیش » تقویم آورد، و فتنه بلاد را به اصلاح، و عامهي عباد را در جناح نجاح نشاند
چندي مآرب افراد برایا را به ذات اقدس اسعاف و مطالب آحاد رعایا را به نفس مقدس انجاح فرمود، تا دیباچه مقدمات صغري و
کبراي امارت را قول شارح و نتیجه قیاسات قضایاي سلطنت را حجتی واضح باشد و عهدي چون آفتاب عالمتاب از هر دریچه لمعه
مشیت « الواحد لا یصدر عنه الا الواحد » و اشعه افشاند، و اوامر و نواهی مفترضه را به دست و زبان وزراي متعدده راند. از آنجا که
صفحه 31 از 172
کامله چنان اقتضا کرد؛ و اراده علیه بدان امضا داد؛ که تا یک تن از برگزیدگان بارگاه و بر کشیدگان پیشگاه که به شهامت جاه، و
نباهت جایگاه، و متانت ماهیت؛ و رزانت رویت، و علو همت و سمور تبت و مخالصت نیت، و طهارت طینت، و سلامت فطرت، و
حسن عقیدت، و ستودگی حقیقت، و خجستگی طریقت، و ملکه حلم و کیاست، و ماده فهم و فراست، و سماحت طبع؛ و سجاحت
خلق، و کف کریم و قلب رحیم، و وسعت صدر، و رفعت قدر، و کثرت سخا، و خصلت حیا، و شدت باس، و کمال بطش؛ و
حصافت عقل، و سجیت عدل؛ و فطانت خاطر، وحدت ناظر؛ و نظام امر، و نفاذ حکم، و ذکاوت ذوق، وجودت ذهن و مناعت محل
و عظمت شأن، و فخامت حزم، و سرعت عزم، و محاسن محضر؛ و میامن منظر و روائع نعم؛ و بدائع کرم؛ و رأي ثاقب؛ و نظر صائب،
و مقام منیع، و محل [صفحه 66 ] رفیع، و خلق مؤدب، و خلق مهذب، و شمائل انسانی، و فضائل نفسانی؛ و گشادگی دست و دل؛ و
پاکی آب و گل، و سرشت پاك، و گهر تابناك، و قدمت انساب، و سبقت احساب؛ و اصالت ذات؛ و محامد صفات؛ و صفوت
ارومه؛ و کرامت جرثومه؛ و فتوت عصامی؛ و نهمت نظامی؛ و همت حاتمی؛ و مروت هاشمی؛ و دانش بزرجمهري؛ و بینش
تیمشاري؛ و حلم احنفی؛ و دهاي قیسی، مضروب المثل جهانیان، و المشار الیه بالبنان؛ کالشمس فی رابعۀ النهار، نامآور و نامبردار
باشد؛ بدان سان که میان ممکن و واجب واسطه وجودش فرض؛ و ما بین قدیم و حادث رابطه هستیش شرط است؛ تا بر جهت یلی
الحق و یلی الخلق توانا؛ و مقام لی مع الله حالات را دارا باشد، وي نیز میان رعیت و سپاه، و اعلیحضرت شاهنشاه، که مظهر جلال و
جاه و ظل الله است، چنانکه ظل را با ذيظل ارتباط معیت، و علاقه علیت و معلولیت است، عروة الوثقی نجاح، و وسیله کبري فلاح
آید، و طاعتش بر گردن گردنکشان گرانبار نباشد، و پیرویش بر رقبه سرافرازان سبکبار آید، و همواره بیت الشرف صدارتش چون
الیه تشد » مسجد الحرام و ام القري مسجود ایرانیان، و هماره دارالاماره وزارتش چون بیت عتیق و مسجد اقصی مقصود جهانیان
از این روي آفتاب اجلال، و هلال اقبال، عطارد .« الرحال، و حوله یعتکف الرجال، و للمنی جناح النجاح و للأرواح راح رحراح
دیوان دها، شمس ایوان ذکا برجیس برج جلال، مشتري اوج کمال، خاتم یمین میمنت، نقش نگین تن محمدت، قرطه گوش دانش،
قره چشم بینش، بهین در دریاي کرم، مهین گوهر اصداف نعم، مخزن عواطف متواتره؛ معدن عوارف متکاثره، خط پرگار صفا،
نقطهي دائره ارتقا، مجمع عیون مشاهده؛ منبع فنون مجاهده، مالک ممالک مروت، سالک مسالک فتوت؛ سباح لحه عرفان؛ سیاح
عرصه ایمان، عارف معارف تصدیق و اذعان، واقف مواقف تحقیق و ایقان، ذخیره اسلاف؛ گزیده اخلاف، سرمایه آدمیت، پیرایه
انسانیت، یتیمهي تمائم خردمندي؛ فریدهي قلائد ارجمندي؛ روانرانبیذ، جهان [صفحه 67 ] را تعویذ، قلب را سکینه؛ قالب را طمانینه.
یوسف سیرت، آصف سریرت؛ اویس خصلت؛ بوذر شمیت؛ ظهیر سریر سلطنت؛ مشیر تدبیر مملکت؛ ملکی النسم؛ قدسی الشیم؛
نقی البشرة؛ محمود المعاشرة. حسن العباره، حلو الاشاره؛ عرصۀ العطا؛ صاحبۀ الحیا، موسم العلم؛ مشعر الحلم، مغرس الفخار، ملجأ
الاحرار؛ طاهر الذیل، ظاهر الاصل، طیب العرق، صلب العود، مرتع الفضل؛ مربع البذل، مشرع المجد؛ مطلع الجود، البحر الاطم، و
الطود الاشم، آکل عنفوان الاکرع، شارب ریعان المشرع؛ معقل البغات، مؤمل العفاة. موطیء الاکناف، قادح زناد الاعطاء و الایثار،
زعیم العشیرة، حامی الذمار؛ لین الاعطاف، هین الانعطاف، صاحب القدر السامی، و الکرم الهامی، و المجد الشامخ، و العز الباذخ،
الحائز للمحامد الکثیرة؛ و المناقب المأثورة، و الفائز للمفاخر العلیۀ، و المآثر السنیۀ، الذي عظم قدره، و نفذامره و علا ذکره، و نشر
بره، و هو اظهر الوزراء فضلا و اطهرهم ذیلا، و اصوبهم رویۀ، و احسنهم درایۀ، و اوفرهم عدلا، و اکثرهم نبلا. و لو علمت فوق
الوزارة رتبۀ تنال بمجد فی الحیوة لنالها اعنی جناب المستطاب الاجل الامجد الاکرم، و الاشرف الارفع الممجد المفخم، میرزا یوسف
مستوفی الممالک رئیس الوزرا صدر اعظم، لا زال مرشحا للوزارة، و موشحا لوشاح الصدارة، ما تکرر الجدیدان، و تعاقب الملوان، به
الهامات غیبی را مهبط و « اذا أراد الله بملک خیرا جعل له وزیرا صالحا ان نسی ذکره و ان نوي خیرا أعانه، أو أراد شرا کفه » مضمون
مخصوص، و افاضات لا ریبی را مصدر و منصوص شد؛ و از قرعه صدارت عظمی به اسمش قسم اجزل و سهم امثل گرفتند، و از
تفال افعل و لا تفعل وزارت کبري را به نامش افعل نگریستند، که پدر بر پدر، و گهر در گهر، و سلف در سلف، و خلف در خلف.
صفحه 32 از 172
ورث الوزارة کابرا عن کابر ما زاده الالقاب معنی ثانیا هنر ز سیرت او نگذرد چو صدق از حق شرف ز گوهر او نگسلد چو نور از
نار و همواره اجداد امجاد، و آباي گرامش از آن زمان که جهان بتابش [صفحه 68 ] آفتاب جمال سلاطین ستوده آئین قاجار روشن،
و گلزار ایران به ریزش سحاب اقبال خواقین ستوده آذین روزگار گلشن گشت، هر یک تن سطرلاب صدارت را عضاده، و اجسام و
قوالب وزارت را سه جاده، و مغفر امارت را تاج و گرزن، و معصم ایالت را دست اورنجن. و انام را صدور، و ظلام را بدور، و هدي
ان الخیار لفی القبائل واحد و بنو حنیفۀ کلهم .« قد بلغوا قاصیۀ المقاصد و ملکوا ناصیۀ المراصد » را شموع، و منی را جموع بودند
اخیار و خوان نعمت و سفره بیمنت بر بیگانه و خویش بگستردند، و شهد بینیش و جدوار بی بیش بر غنی و درویش بخورانیدند.
راحاتهم خلقت للبذل ما ولدوا و ضیع أقدامهم للوطی بالدست تا از اهالی ایران از مملوك و مالک و مجذوب و سالک تنی به جاي
نماند که نامش در طومار اجري خواران رقم نکردند، و اسمش را در دفتر روزي بران بقلم نیاوردند، اکنون شاهد صادق، و گواه
ناطق، و برهان واضح، و دلیل لائح، گروهی از اجري خوران، و انبوهی از مقرري برانند، که نگران مدعی و دیدبانان این ادعایند.
دروغی نیستها برهان من ها داستانی است که افسانه هر انجمن است، تا بدین محاسن خصال، و محامد خلال، این سراي بلغه، و
فبقی له الذکر البهی علی مضی الدهور و الایام و » . منزل قلعه را در نوشتند، و این دار قلعه را که لیست بنجعه بگذاشتند و بگذشتند
دولت جاوید یافت هر که نکو نام زیست کز عقبش ذکر خیر زنده کند نام را که به ذکر .« الشکر السنی علی کرة الشهور و الاعوام
غرر عواید، و درر فوائد، صحائف مشحون، و دفاتر مخزون و بنشر فوائح ایادي، و روائح متمادي، محافل و نوادي را معطر و معنبر
ساختند. سعدیا مرد نکو نام نمیرد هرگز مرده آنست که نامش به نکوئی نبرند نجوم سماء کلما غاب کوکب بدا کوکب یأوي الیه
از آنگاه که دایه را در دامان « الولد الحر یقتدي بآبائه الغر » کواکبه [صفحه 69 ] این برومند نهال، و این دلبند فرزند بی همال که
نمتنی قریش و مهدلی یثرب فی » تربیت، و حاضنه را در حجر مکرمت، و پاي در قماط مجد و جاي در بساط مهد داشت که
و مادر ایام چون وي نادر زاد و پدر روزگار را از مانندش عقیم و عاقر باد، تا اینگاه که مستودع پیمان و میثاق، و منتج « بطحائها
آرمان و ارزاق، و معارج مراتب را درجه قصوي، و مدارج مناصب را مرتبه علیا یافت، همواره در حل و عقد، و قبض و بسط، و رتق
أسرع » و فتق، و ضبط و ربط، و تشیید اساطین دین و دولت، و تمهید قوانین ملک و ملت، فکر صواب نمایش بغرر فوائد مقالات که
کشاف معضلات، و سورت خاطرش که « أنفذ من السهم » حلال مشکلات، و رأي آفتاب ضیایش به درر فرائد دلالت که « من الوهم
الواح اسرار است ظلمات و مبهمات را مصباح، و سر انگشت تدبیرش که اقلام اقدار است ابواب معضلات را مفتاح له فکر بین
الغیوب یدیرها الی معقل منها فهن مقالده گر راي روشنش نه کلید جهان بود در کام قفل شب شکند پره نهار و پیوسته حراست
حدود و ثغور، و رعایت نزدیک و دور، و دخالت در امور جمهور، و کفالت حال اناث و ذکور، و در تخلیط دین مبین با ملک
« استه فی الماء و أنفه فی السماء » متین، و شریعت ظاهره با دولت قاهره، مجمع البحرین و مطلع النیرین، و در ترغیم انف عتل زنیم که
لو قرئت علی » و کلمات معجز آیاتش که « اطوع من ثواب فذلل صعابها و أخرج من قشرها البابها » و تکریم مقام حلاحل زعیم که
در صفات دولت برهانی قاطع و دلیلی ساطع، و بر اقطاع و اقطار هر شهر و بلد، نافذ الحکم « الحجارة لانفرجت و الکواکب لا تنثرت
و مبسوط الید. یذیع بها الأقطار شرقا و مغربا و یجري بها ریحا جنوب و شمأل و حضرت جلالتش مقصد ورود و محط رجال، و
حریم حرمتش مطلع جود و مخیم آمال، و سراي آسمان سایهاش قبله اقبال عشائر و قبائل، و کعبه آمال اواخر و اوایل است، و بناي
کیوان پایهاش مطمح انظار و مطرح افکار و مجمع انام و [صفحه 70 ] مرجع احکام، و حلیهي آلاء و ایادي، و بغیه حاضر و بادي
است. دار علی العز و التأیید مبناها و للمکارم و الأخلاق معناها دار تباهی بها الدنیا و ساکنها طرا و کم کانت الدنیا تمناها پس اعطاي
این لقب جلیل، و منصب نبیل، و مقام رفیع، و محل منیع را مجلسی مینوهمال، و محفلی فردوس مثال، و جشنی سترك، و عیشی بس
بزرگ. چون طور سینا پرنور، و مانند غدیرخم پرسرور. بطالعی که تولا کند بدان ایام بساعتی که تفاخر کند بدان تفویم بیاراستند،
و از وزراي دربار، و امراي نامدار، و سران لشکر، و دبیران کشور، جمعی کثیر؛ و جمی غفیر حاضر ساختند، که گفتی عطارد خامه
صفحه 33 از 172
برداشت، و شرح مآثرش نگاشت، و مشتري عمامه زرین علاقه بر سر نهاد، و خطبه به نام نامیش برخواند، و خورشید هنگامه طرب
آراست، و ماه عود قماري سوخت؛ و ناهید چنگ شادي نواخت، و برجیس براي نظاره از گوشهي بام فلک سرافراشت، و بهرام
الأقلام مطایا الأوهام » چون غلامان حلقهي خدمت از گوش بیاویخت، و چرخ منطقه طاعت از بروج بر میان بست؛ انگاره به مضمون
فرمان خسروانه، و فرازمان « و الکتاب سیاسۀ الملک و عماده، و ارکان قراره و اطواده، باقلامهم تنبسط الارزاق و تقبض الاجال
از پیشگاه قرب و بارگاه قدس، رسولی « و ما ینطق عن الهوي ان هو الاوحی یوحی » شاهانه، و پروانه ملکانه، و دستینه خدیوانه را که
واسطهي ارسال، و « برسالۀ تدل علی انفته فی الفخر، دلالۀ النسیم علی الزهر، و الشاطیء علی النهر » چرب زبان، و سفیري طلیق اللسان
هلموا الی الراح و حیوا علی الفلاح، انه » رابطهي ایصال گشت. ورد البشیر بما أقر الأعینا و شفی النفوس فنلن غایات المنی و نداي
همگی « اذا قريء القرآن فاستمعوا له و أنصتوا لعلکم ترحمون » در داد و از آنجا که « لتنزیل من رب العالمین نزل به الروح الامین
اصغاي آن آیات قارعه، و استماع آن کلمات بارعه را به پاي خاستند، پس به زبانی گویا و بیانی شیوا؛ آن فرقان ساطع، و برهان
[صفحه 71 ] قاطع را که حاکی فصل الخطاب، و راوي چارم کتاب بود، به لحن تهامی، و صوت رهاوي، به تلاوت و قرائتش
پرداخت، که چون مستوفی الممالک دفاتر انشا استیفاي خرج و دخل دیوان ابداع را بر گوشوار همت ماسوي المطلق زد و حوالت
داد، و دبیر محاسبات اوارجه ایجاد استقراي باقی و فاصل کتابچه اختراع را بر طومار ذمت ما ثبت نمود، و قلم تقدیر اجراي امور را
بر لوح خاطر ما مقرر داشت، و ابقاي افراد جمهور را بر طغراي صفحه منشور ما بر نگاشت، و ذات ما را مظهر صفات یزدانی، و
و پیمبران یزدان را « یا أیها الرسول بلغ » حقیقت ما را مصدر آیات سبحانی ساخت. بدان سان که خداوند رحمان را انبیاء کرام که
واجب باشد، ما را نیز دستوري که سینهاش گنجینه اسرار دولت تواند شد، و وزیري که گرانبار « اشد دبه أزري » خلفاي عظام که
سلطنت را بدوش تواند کشید لازم افتد، چه الهامات سلطانی، و افاضات خسروانی، چون وحی آسمانی، و ثانی اثنین سبع المثانی
ان فی القرآن ناسخا و منسوخا و محکما و متشابها، و خاصا و عاما، و مبینا و مبهما، و مقطوعا و موصولا، و فرائض و » است که
پس تنی باید که شرح و ترجمانیش را تواند، و از « احکاما؛ و سننا و آدابا؛ و حلالا و حراما و رخصۀ، و ظاهرا و باطنا و مقیدا و مطلقا
نعوذ بالله من قوم حذفوا محکمات الکتاب، و نسوا الله رب الأرباب، راموا غیر باب الله أبوابا، و » تفسیر به راي و هوایش کناره باشد
طلب الدلیل بعد الوصول الی المدلول » به مضمون « اتخذوا من دون الله أربابا، رحم الله عبدا سمع حکما فوعی، ودعی الی رشاد فدنی
الموصوف » این چنین کس روح ابدان وزارت انسان العین صدارت « اذا أراد الله شیئا هیأ أسبابه » که « قبیح، لواحد ماله فی دهره ثانی
جناب میرزا یوسف رئیس الوزراء مستوفی الممالک باشد « بمحاسن الافعال و المنعوت بأحاسن الأسماء الفاصل بین الحق و الباطل
که دیگر کسان سرابند نه « الصدارة لقمۀ هو آکلها و ثمرة هو مجتنیها » که خدا ترس و شاه پرست و دین دار و مردم دوست است
آب، و خطایند نه صواب، و قطرهاند نه سحاب، و ذرهاند نه آفتاب، در جز وي ترجیح بلا مرجح، و [صفحه 72 ] تطویل بلا طائل، و
« زمام الفضل طوع یدیه، و الوزارة تجر أذیالها علیه » تفصیل بلا تامل، و تفضیل اخس بر اشرف خواهد بود، علیهذا جنابش را که
بحکم تجربت و الهام دولت به دست اختبار اختیار فرمودیم، و لقب صدارت عظمی و وزارت کبري را که در حکم عقل نخستین و
فلیبلغ » بدو تفویض داشتیم « الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی » نفس کل و سر حلقه امکان و صادر اول است به مفاد
له نسب ألقت الشمس علیه ردائها، و » چو کارنامه دولت قضا نوشت به نامش چهار عنصر و نه چرخ بر زدند گواهی .« الشاهد الغائب
نسب کأن علیه من شمس الضحی نورا و من فلق الصباح عمودا امالوزارة ام جمۀ الولد لکن « حسب أرخت النجوم علیه أضوائها
از « عطر الله مراقدهم » بمثلک لم تهبل و لم تلد و نیاکان ستوده نژاد، و پدران خجسته نهادش از آن بامداد نخست که اجداد امجاد ما
اقرار به ولا را اعتراف جستند، اول « نور الله مضاجعهم » پس پرده خفا جمال زیبا نمودند، و از آن صبحگاه الست که اسلاف اشراف
کس شدند که قالوا بلی را لبیک و آمنا سرودند؛ و به ارکان خمسه ایمان به عقد جمل پیروي ما را تصدیق و اذعان گرفتند، و
همواره سلطنت را چون ضیاء و آفتاب، و دریا و حباب، و مملکت را چون اختر و برج، و گوهر و درج بودند، و جنابش نیز به
صفحه 34 از 172
از چنین پر هنر پدر نه شگفت گر چنین پر هنر پسر باشد .« لا یصیر الرجل من العارفین حتی لا یصیر کل شعره عینا ناظرة » مضمون
اعبدنی حتی » نطاق اطاعت را بجهاد اکبر؛ و رضاي بماحکم و امر، بر میان صداقت بست، تا جسد زهره مخالصت را بابوالاجساد
من أتانی » زرناب چون قرص آفتاب نمود، و حجر پیکر عطارد مطاوعت را بامداد کبریت أحمر بابوالأرواح املاح « أجعلک مثلی
مانند فلقه قمر سیم مذاب ساخت، و شمس وجودش را از توبه مجاهدت بریژه میزان و محک امتحان درآورد؛ و در « مشیا اتیته هرولۀ
بر جبین با تمکینش نهاد؛ و از زجاج خلاص؛ [صفحه 73 ] در دکه اخلاص؛ « من جاهد فینا لنهدینهم سبلنا » دارالضرب بندگی سکه
مانند زر تلی؛ و ذَهَب رکنی، مقبول عام و خاص شد؛ و در جمع فضائل کوشید و ترك رذائل گفت؛ و به تکمیل نفس انسانی و
تحصیل صفات روحانی پرداخت، تا از حضیض مرکب باوج بسیط، و از خط دائره به نقطهي وسیط، و از زبر تودهي غبرا بر فراز
گنبد خضرا نشست. رویدك قد تعالیت اطلاعا علی العلیاء هما و ارتفاعا و نفسک لا تري ببلوغ مجد و ان أوفی علی النجم اقتناعا و
هو کنیل مصر » الحق راي رزین و مکارم اخلاقش که طبعیۀ لا وضیعۀ جام جانی؛ و کام کافی؛ که حق را عاید من له الحق فرماید
است. لفظ تو گشته اسالیب هنر را پیشوا حفظ تو گشته اقالیم جهان را پاسبان و « شراب للصابرین وحدة علی آل فرعون و الکافرین
نصیح ان شاورت و فصیح ان حاورت » عقل دور بین و محامد اوصافش که حقیقیۀ لا اضافیۀ در حل مشکلات و کشف معضلات
فتاد جرم زمین با همه ثبات قدم بجنب حلم تو با .« یستنبط الکامن من بدیع صنعته و ذکاء فطنته و یستخرج الغامض من خلیل فطرته
أنفذ من » و نفاذ امر که « أبصر من زرقاء الیمامۀ » و بصیرت در کار که « أسرع من الاشارة » نهمت سبکباري و در سرعت حکم که
بوعلی و بومعشر و فضل و جعفر و ابن یقطین و شمس الدین و ابوسلمه خلال و خالد « أعمق من البحر » و در عمق خاطر که « السهم
برمک و حسن سهل و ابوالجهم که. یعرف الامر قبل موقعه فما له بعد فعله ندم از هفوات اللسان؛ و شبهات الجنان؛ و زلات اقدام؛ و
خطیئات اوهام خویش ترسند. وقت تقریر فکر نافذ تو جوهر فرد را کند تقسیم پیش پاي وقار و تمکینت کوه برخیزد از پی تعظیم و
همواره رداي صدارت [صفحه 74 ] طراز؛ و جامه امارت را آغاز بود؛ و بمقتضاي « لا یحتاج الصباح الی المصباح » اگر چه به مضمون
و چون شمس مشرقه در سحاب؛ و خمسه محتجبه در حجاب. چنان که « کالسیف فی القراب و الکنز فی التراب » حال روزگاري
خداوند باري گاه باشد که به مصالح عباد رسولان و پیمبران در یک زمان فرستد. و گاه شود که به اقتضاي وقت امر نبوت را
منحصر به فرد و ختم در یک تن فرماید؛ اعلی حضرت ما نیز که سایه خدا و مایهي بقائیم؛ نظر به استعداد روزگار؛ گاه پیشکاران
زمام مملکت را در کف کافی و جهد وافی یک تن نهیم؛ و امر وزارت را به نام « الامور مرهونۀ بأوقاتها » برگزینیم، و گاه به مضمون
وي خاتم ختام بر زنیم؛ که حقهي منتظم بهتر از قلاده منفصم. و یک مهر درخشان بهتر از صد اختر تابان است؛ و این کلمات ظاهر
الدلالات را که حکم بومعشري و کلم لقمانی و قصیرة المبانی و کثیرة المعانی بود؛ ضمیمه صحیفه صدارت؛ و خاتمه ملفوفه وزارت
فرمود؛ که همانا عرصهي امارت صحرائیست بیکران؛ و دریائیست بیپایان؛ و حوزه خلافت صراطی است بس باریک، و فلاتیست
که کس به لغزش اندك و جنبش بیگاه بالمره از راه بیگانه شود، و « الیمین و الشمال مزلتان و الجادة الطریقه الوسطی » تیره و تاریک
یک باره در وي بیچاره و یاوه ماند پس هیچگاه بیمعاونت الهامات غیبی، و مظاهرت افاضات لا ریبی ما، سباح این دریا و سیاح این
طی این بادیه بی همرهی خضر مکن ظلمات است بترس از خطر گمراهی و در تمامت .« یوسف أعرض عن هذا » صحرا نباید شد
و شاورهم فی الامر لا مظاهرة اوثق من » مشاورت را از دست نباید داد « العقل یشک و یریب و الرأي یخطی و یصیب » امور که
اطلب الحقایق من » در همه کار مشورت باید کار بیمشورت نکو ناید و در غور رسی به امور، و حال پرسی جمهور .« مشاورة
را بر طاق نسیان نباید گذاشت. ان کنت تطلب رتبۀ الاشراف فعلیک بالاحسان و الانصاف و « أسبابها و آخ الاکفاء و داهن الاعداء
ان اعتدي أحد علیک فخله و الدهر فهو له مکاف کاف [صفحه 75 ] و شیفته حطام و زخارف دنیا و فریفته مردار جیفه این سرا نباید
و ما هی الا جیفۀ مستحیلۀ علیها کلاب همهن اجتذابها .« الحر عبد اذا طمع و العبد حر اذا قنع و ما الحیوة الدنیا الا متاع الغرور » بود که
فان تجتنبها کنت سلما لاهلها و ان تجتذبها نازعتک کلابها و در اجراي حکم از حلیه حلم و طمانینه و وقار و سکینه عاري نباید ماند
صفحه 35 از 172
جامل عدوك ما استطعت فانه بالحلم یطمع فی الصلاح الفاسد و لربما رضی العدو اذا راي .« العجلۀ اخ الندامۀ بل فخ الملامۀ » که
منک الجمیل فصار غیر معاند و در رتق و فتق و قبض و بسط امور دولت پوشیده انساب جهول، و نکوهیده احساب عجول، و تنگ
انک لا تجنی من الشوك العنب کما تزرع » مغز تندخو؛ و سبک حزم کچ پو را مدخلت نباید داد، چه از درخت بید ثمر نتوان چید
چون « اذا زل العالم زل بزلته العالم » و از خطاي در حکومت و حکمرانی و پیروي هواجس نفسانی مجانبت باید جست که « تحصد
آنگاه سر برداشت و سپاسی به سزا « فاطرق ملیا » قرائت این آیات بینات به نهایت، و تلاوت این اشارات با کنایات به خاتمت پیوست
گفت و همی سرود: ما همه شیران ولی شیر علم حمله مان از باد باشد دمبدم حمله « و ربی هو السلام و الیه یرجع السلام » گذاشت
مان از باد و ناپیداست باد جان فداي آنکه ناپیداست باد ارجو که تا جانم در تن؛ و روانم در بدن، و نیرویم در بازو؛ و قوتم در زانو
انی أشد » است، اراده علیه و مشیت ازلیه را چون سایه و خورشید از دنبال پویم؛ و چون معلول از علت انفکاك در هیچ حال نجویم
کاحاطۀ الهالۀ » و حاضران و ناظران آن انجمن و منافق و دوست و دشمن « تتابعا فی طاعتک من الابل الظماء لورود الماء یوم حمسها
که بگرد آن شمع جمع بودند. به تمامت مجتمع الهمه، و متفق الکلمۀ، و بارد الفواد؛ و بالغ المراد بقلوب « بالقمر و الاکمام بالثمر
دولت غلام، و « فرح الصدور ببشره [صفحه 76 ] و عطر الاندیۀ بعبیر نشره » که « أهلا لوافد سرور و رافد حبور » صافیه؛ و اسماع واعیه
و وضع الشیء فی محله و موضعه و اعطاء » بخت شاه جهان بکام، و بخبخ و هنیئا مریئا سرودند، و این موهبت عظمی و عطیت کبري
و ملیحۀ شهدت بها ضراتها و الفضل ما شهدت به الاعداء شکر بیرون از حصر وحد، و ثناي افزون از شمار وعد، .« کل ذي حق حقه
وضع الهتاء واضع النقب، حین تعاطی قوس » به جاي آوردند، و این مبارك روز را مفتاح الفلاح و یوم استفتاح شمردند، و همی
« الوزارة باریها، و تصدي حقیقۀ الدولۀ حامیها، هنیئا للدولۀ ان کفل شناتها، من یحسن تصریف عنانها و یجلو صداء سیفها و سنانها
خواندن گرفتند، و همواره از رحمت واسعه، و قدرت کامله، سراپرده صدارتش را چون خیم مجمع محترم، و ساده وزارتش را چون
فلا زال ظهیرا للدولۀ و مجیر اللامۀ موئلا للانام ملجا للخواص و العوام، ما انار فجر ساطع و هوي نجم » قدس القدس مکرم خواستند
من قال آمین ابقی الله مهجته فان هذا دعاء یشمل البشرا آن گاه از جامه خانه خاص، بیکثوب جبه مکل بمروارید و الماس، .« طالع
که هر لؤلؤ شاهوارش گران سنگتر از گوشوار سیاوخش، و هر گوهر آبدارش با آب و رنگتر از افسر پیروز، و هر یاقوت زمانیش
گرانبهاتر از یاقوت مستعصم و هر لعل بدخشانیش با بهاتر از ملک الجوهر بود. تعدو بک الایام نهاضۀ تطلع من مجد الی فخر
فانهض فلو رمت العلی صافحت یدیک ایدي الانجم الزهر و نعومت ملمس، و نرمی اطلسش شنعه گر سنجاب خرخیزي، و پر نون
فنکی و قاقم سقلابی، و سمور بلغاري، و خزاد کنی، و برد یمنی، و دیبه شوشتري بود و از صباغت لون و رنگ، و نظافت طرح و
بیرنگ، و دقت بافت و انتساج، و رونق بازار و رواج، طعنه زن اکسون قرقوبی، و سقرلات سقلاطونی و سَیفور منقري، و انکلیون
حلب و مصري؛ و بافته دها که و شینج کشمیري، و از رقت [صفحه 77 ] تار و پود گفتی که حلاج عقل مجرد به شست اندیشه در
دکان گمان پنبهاش را از چله کمان خرد افشانده، و حائک اوهام رشتهاش را از آهنجه مخیله بر ماشوره افهام تابیده، و شَ هلَنگ قوه
عاقله سیم مفتولش را در دستگاه ادراك از شَفشاهَنگ مدرکه کلیه بیرون کشیده، و نساج تصور در کارگاه تصدیق تار و پودش را
در پاچال خیال به ماکوي تحقیق دفتین زده. ز آغاز جبریلش آهنچه کار به فرجام ادریس ماکو زَنَش و روح القدس و ادریسش به
سوزن عیشی و رشته مردم دوخته، و در قدر و قیمت و شرف و منزلت بهتر یادگار حلل سعیدیه، و نشانه از سندس و استبرق جنان، و
ثیاب خضر و عبقري حسان، قامت قابلیت و قالب انسانیتش را بیاراستند. قرت عیون المجد و الفخر بخلعۀ الشمس علی البدر کانها
اقارب و اجانب، و اکابر و اصاغر را نار القري « و اما بنعمۀ ربک فحدث » خلعۀ ثوب الدجی فی عاتق العیوق و النسر و بصریحه
افروختند؛ و بدنه و هدي عقر و نحر نمودند، و دق الحصیر ساز و بغیازي طراز کردند، و این روز را مبارك چون صبح عید شمردند،
و اضیاف را بدرههاي زر و طبقهاي گوهر دست لاف دادند، و دفع چشم زخم را چَشم پَنام آویختند، و اسپند و کندر همی سوختند،
و سپاس این موهبت و ستایش این مکرمت را شکرها باسپار و آزار گذاشتند؛ و ثناها به سلام و شمار به جاي آوردند؛ پس در ناز
صفحه 36 از 172
بالش وزارت با دلی به غزارت بحر عمان؛ و دستی به سماحت ابر نیسان، و حلم و حزمی به متانت شهلان، و عقل و رأیی چون
سبک چون « أحلم من أحنف ابن قیس » چنان مربع نشست که کوه از غیرت حلم و وقارش « تحسد سمو قدره السماء » آفتاب تابان که
اسخی » خفیف چون باد، و سحاب از رشک دست رادش که « اثقل من جبل ابی قبیس » کاه، و زمین از خجلت سکون و ثباتش که
أعقل » در جوش، و فلک اطلس نزد خرد خورده بینش که « اجود من هرم » در خروش، و دریا از غبطه صدر جوادش که « من حاتم
همواره همهاش « اظرف من ابی نواس » سرگردان و بی خویش [صفحه 78 ] و گردون از بهر سخنان دلنشینش که « من عبدالله عباس
همواره سر در گریبان صمت و سکوت، و دست در جیب صبر و « ان کان الکلام من فضۀ فالصمت من ذهب » گوش و به مضمون
خیر » سکون داشت، و هیچگاه جز به ضرورت و اصلاح فساد سخن نراند؛ و هرگز جز در پاسخ مسئلت و انجاح مرد جواب نفرمود
مزن بیتأمل به گفتار دم نکو گو اگر دیر گوئی چه غم و از زواید الفاظ چه غریب چه فصیح؛ و از حشو .« المقال ما وافق الحال
اجتناب گرفت. کم گوي و گزیده گوي چون در گز گفته تو جهان شود پر و « خیر الکلام ما قل و دل » کلام چه قبیح چه ملیح که
اگر گاهی بر حسب لزوم کلمتی سرودي؛ با فایدت مطلوب معاودت به مطلب ننمودي، و از هر طرف بانگ ترجیب و ترحیب و
از کلام کاملش انواردانش شعله زن راست چون .« تفکره علم و منطقه حلم و باطنه حبر و ظاهره لب » دََََ برخاستی ََ
حنانیک و والیک
به زشتی یاد کند، « و لا یغتب بعضکم بعضا » اسرار علم از سینه اهل یقین و در حضرتش هیچ حاضر را توان آن نبود که غایبی را که
به پستی نام برد؛ و خاطر خطیرش از چاپلوسی و « و لا تنابزوا بالالقاب » و هیچ متکلمی در خود آن امکان ندید که مخاطبی را که
اذا سمعت الرجل یقول » اشمیزاز گرفت؛ و طبع دلپذیرش از نیایش و ستایش که « احثوا التراب فی وجوه المداحین » خاکبوسی که
هرگز اهتزاز نجست؛ و یک باره آسایش و آرامش را بر « فیک من الخیر ما لیس فیک فلا تأمن أن یقول فیک من الشر ما لیس فیک
خویش حرام، و برغنی و درویش بار عام داد؛ و هر روز از سپیدهي صباح تا نیمه رواح؛ و از حمرت فلق تا ظلمت غسق، اصغاي
بیمنع بواب و دفع حجاب. مجلسی « احکم من هرم ابن قطبۀ و من لقمان » مطالب پیر و جوان، و اجراي مآرب قوي و ناتوان را
مسجود ملک مکرم چون شب قدر، و محفلی محسود فلک مبارك [صفحه 79 ] چون سینه طور بیاراست، و با جبینی چون روي
زاهدان پرنور، و ناصیتی چون دل آزادگان پرسرور؛ و رخی چون جمال شیخ الانبیا پرشرم، و سیمائی چون طلعت یوسف با آزرم
تا به بینی چهر زیبا تا بخواهی فر و آب در لقا چون یوسف آمد در وغی افراسیاب « کالشمس فوق جبینه متهلل و الاصباح و الامساء »
و خوئی چون خلد برین جان بخشا؛ و خلقی چون فصل فروردین روح افزا؛ نیکی مردم نه نکو روئی است خوي نکو مایه نیکوئی
است و با چنین جاه و احتشام؛ و با آن جایگاه و مقام، اگر پیري گوژپشت و فقیري تهی مشت، در حضرت صدارتش عرض مطلب
می شنود، و انجاح مسؤل، و اسعاف مامول را بیاصرار در سؤال، و « هات سؤالک سل ما بدالک » می نمود و داوري می جست
تکرار در مقال؛ بیرون از دخالت غیر بلا واسطه واصل و نائل می گشت، و چند که اصحاب حاجت؛ و ارباب نیت بر وي اقتحام و
ازدحام جستند هرگز هیچ تن را سقط نگفت و دهن نزد، و از خویشش نومید نکرد، و از پیشش نراند، و بر هر یک بس شفیق و
الوف، و رفیق و عطوف بود. آنگاه دست سخا از آستین عطا که به مدح سخایش سینه صدف دُر افشان، و در ثناي عطایش دهان
دریا تر زبان است به در آورد، و هر تن از مردم ایران از اعیان و ارکان؛ و ارباب فضل و تقی؛ و اصحاب ذکر و دعا، روزانه و
شهرین معلوم؛ و وظیفه و سالیانه و مرسوم، از طلق املاك و محض اموال خویش مقرر داشت؛ و کس به جاي نماند که از اطلاع
رفعوا فی حدائقه و اقتبسوا أنوار النعم » فاخره؛ و آلاء متکاثره؛ و طرائف و لطائف؛ و فوائد و عوائد، و روائع نعم؛ و بدائع کرمش که
مأیوس و مقطوع الرجا و مرحوم و مرفوع الطمع ماند، و هرگز مسموع نشد که برّ « من مشارقه من عم بالاحسان اصناف الوري
یسمع و یجیب و لا یرد عائله و لا یخیب » ایادیش را مسئلت کنند و خیبت بینند یا بذل متمادیش را پرسش گیرند و نکوهش نگرند
فقیر قد کده الجوع و » صفحه 80 ] ما قال لا قط الا فی تشهده لولا التشهد کانت لائه نعم و اگر در شبی مظلم و لیلی مذلهم ] .« آمله
در دار الصیافهاش ناشناخته در آمد؛ و بر خوان مائدهاش ناخوانده نشست هرگز نپرسید که از کجاست و « غریب لیس یمکنه الرجوع
صفحه 37 از 172
گفت. مضت الدهور فما اتین بمثله و لقد أتی فعجزن عن نظرائه و سائل دینار « مرحبا بالضیف الکریم فی اللیل البَهیم » کیست و همی
و درمش اگر صِ فر الکیس بود زرین کاس شد، و گداي کوي و برزنش اگر تهی انبان بود ملء الجراب آمد. ز دست جودش اگر
من ستر » سایه بر سحاب افتد سهیل ماه فشاند همی به جاي مطر و هرگز هیچکس را بگناهی فاحش و خطائی بین و خیانتی ظاهر که
نه پردهاش را بردرید؛ و نه جریرتش را بر رویش کشید، « علی اخیه ستره الله فی الدنیا و الاخرة و قطع الحلقوم خیر من قطع المرسوم
و نه نامش را از جریده اجري بران بزدود، و نه اسمش را از لوح اثبات روزي خوران محو فرمود. فرشتهایست عیان گشته در لباس
بشر حقیقتی است برآورده سر ز جیب مجاز و هیچگاه از وظیفه مقرري بران دولت، و وجیبه مستمري خواران مملکت فلس و
دیناري و حبه و شعیري نکاست؛ بلکه آحاد را به عشرات و عشرات را به مآت برد لا یدرك الواصف المطري خصائصه و ان یکن
سابقا فی کل ما وصفا آن که ده را هفت و نیم آورد بس سودي نکرد فرصتت بادا که هفت و نیم را ده می کنی و در هر چاشتگاه
خوان احسان ملون بسبعهي الوان؛ و مزین بهفت میوه و مرغهاي بریان، که از حجله نوعروسان آراستهتر؛ و از طلبه عطاران پیراستهتر
که معر بن زائده و کعب بن مامه و هرم بن سنان، « و ما کان عطاء ربک محظورا » که « و أطیب من العافیۀ و ألذمن الغنیمۀ الباردة » بود
[ و عماره ریزه خوار آن خوان، و زائده بر آن سفره احسان باشند، بر بیگانه و خویش و نیکخواه و بداندیش بگسترد [صفحه 81
و وسیله ستایش و ذخیره نیایش را هر کجا درویشی دید پیش خواند؛ و از آن پیش که .« برین خوان یغما چه دشمن چه دوست »
حود خورد بدو خوراند، چنان که شمار آنان که در هر روز از رئیس و مرؤس؛ و سائس و سالوس؛ از خرمن خواران کرمش خوشه
برند، و از سفرهي عام نعمش توشه برگیرند؛ از دو هزار تن برافزونست. و کیف جحود الناس آلاء منعم یناغی بها اطفالها فی مهودها
تمامت مردم طوق طاعتش را بر گردن قبول نهادند و « جبلت القلوب علی حب من أحسن الیها و بغض من أساء الیها » به مضمون
نطاق خدمتش را بر میان تمکین کشیدند؛ و شیفته آن محامد شیم و فریفته آن فوائد کرم شدند. احبک یا شمس البلاد و بدرها و ان
لا منی فیک السها و الفراقد که نه شرحش در افواه گنجد و نه وصفش در اوهام. فضائلش به سخن هیچ در نمی گنجد بدان مثابه
محیی روائع آثار است. و « أنفذ من خارق » که در قطره بحر پهناور و عرصهي دولت از نفخهي نوك خامه دو زبان باد سیرش که
نقاش بدائع اسرار است، چون هشت بهشت بیرنج و در « أسرع من الخذروف » حوزهي مملکت از رشحهي کلک نرار عنبر بارش که
هفت زیب شد. داد کلک بی قرارش کار عالم را قرار داد رأي ثابتش مر ملک دنیا را ثبات و اطراف دول و ممالک از نیروي راي
ادهی من قیس بن » مهردار مدبر این جهان است؛ و اکناف سبیل و مسالک از بازوي تدبیر پیرش که « أشجع من عمرو » جوانش که
عطارد سان مربی آواره نگاران است. بی شش و پنج و آسیب ماند. آب را با رأي او آتش نیابد سرفراز خاك را با عزم او باد « زهیر
سبک آید گران اقدام عمرو فی سماحۀ حاتم فی حلم أحنف فی ذکاء أیاس و بیآن که به تیغی خونی ریزد؛ و به ناخنی روئی
انه [صفحه 82 ] لحول » خراشد؛ و تنی را از شهري به شهري از عاج کند؛ و احدي را از بلدي به بلدي اخراج فرماید؛ به مضمون
به یک آستین افشاندن و سر گران شدن؛ و سر که از رو ریختن و گره برابر و بستن، که عقده گشاي صد کار بسته، و مرهم « قلب
دلهاي خسته است؛ آتشهاي افروخته را خاموش کرد؛ و آشوبهاي درهم آشوفته را از جوش انداخت؛ و مردم مملکت را از زحمت
فتنه و آشوب به فراغت بال در آغوش آسایش خواباند؛ و اهل دولت را از صدمت جور و آسیب به رفاهیت حال در دوش آرامش
نشاند. دهد عنایت او شور فتنه را تسکین کند سیاست او شیر شرزه را آرام و با ریاست صوري و امارت ظاهري؛ و کثرت مال
صورت انیت را به صفاي باطن بیاراست، و هیولاي هویت را به رضا دادن به قضا پیراست؛ و « الفقر فخري » وسعت حال؛ به مضمون
أجوع » که « لا تحد و لا تستقصی » و جرعه بیغصص و عیش غیر منقص که « لا تعد و لا تحصی » با خصب نعمت و رغد معیشت که
همواره درونی تهی از حرام و حلال و پیکري عاري از لباس کبر و جلال داشت، و چون اخوان الصفا جلیس با « یوما و أشبع یوما
سپاسیان مانند هفت تنان انیس، و با کبود پوشان. خوبی اخلاق کان دنیا و دین را زیور است با فقیري خوش بود با پادشاهی خوشتر
است و کنج عزلت را بر گنج عزت، و شکنج ریاضت را بر شکل و غنج ریاست برگزید، و هستی مطلق را در فناء فی الله و وصول
صفحه 38 از 172
بحق را در ترك ماسوا شناخت. کجا به ملک سلیمان و خاتمش نگرم مرا که مملکت فقر در نگین باشد و با سالکان مسالک
طریقت؛ و مالکان ممالک حقیقت. که هر یک از رجال الغیب و اقطاب، و هر تن از ابدال و نواب. همه چون با یزید صافی دم همه
شبلی همه عزیز قدم درگاه و بی گاه به مکاشفه و محاضره و مناقشه و مناظره و مجاهده و مشاهده و مراقبه و مخاطبه هم نفس و
همدم و همسر و همقدم بود. سخن معرفت از حلقه درویشان پرس سعدیا شاید از این حلقه که در گوش کنی تا در هفت وادي
و اسطرلاب اوج « احلی من التوحید » سلوك و سیر و ذکر و فکر؛ و هفت منزل کشف و شهود و کمال نفس، و وجود خطاباتش که
و آفتاب برج تفرد است، هزار چون ذوالنون مصري و ابوهاشم صوفی و ابوعلی « الدمن المنی » تجرداست [صفحه 83 ] و عتاباتش که
رازي و حماد قرشی و ابوعبدالله سجزي و ابو یزید بسطامی و ابراهیم بن هانی و قاسم جربی، مقتبس جذوات انوار؛ و ملتمس
افاضات اسرارش شدند؛ و مجذوب جذبه شوق و مخمور باده ذوقش گشتند و در مقام وصول و معرفت و وله و حیرت ملامتها
شنیدند. آن خیالاتی که دام اولیاست عکس مه « قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین » دیدند؛ و در شمار نامحرمان راز آمدند و همی
الولی هو » رویان بستان خداست تا چون انسان کامل واصل به معارج عین الیقین و عارف ربانی نائل به مدارج علم الیقین و مصداق
از خداوند یکتا خواهنده و بدرگاه کبریایش « الصافی من العالم الباقی فی مشاهدة الحق لم یکن عن نفسه اخبار و لا مع غیره قرار
پناهندهایم که تا آخشیج اربع تاثیر در موالید سه گانه بخشد، و آباي علوي را اثر در امهات سفلی باشد، و حکماء عقل و نفس و
جوهر و طبیعت را به منزله واحد دانند، و فقهاء عقل و اجماع و کتاب و سنت را حجت شمارند، و اهل حرفت و صنعت از سعد و
نحس و ربح و بخس و جبر و مقابله و آفاق مستقیمه و مائله و ارتفاع درجه و متساوي الاضلاع و منفرجه و تسهیل و ادغام و روم و
اشمام و حذف و وصل و قصر و حصر و عکس و نقیض و تحذیر و تحضیض و مدلول و مفهوم و منثور و منظوم و عام و خاص و
اغراء و اختصاص و مزاج و طبیعت و خاصیت و کیفیت و جوهر و عرض و حادث و قدیم و علت و معلول و حرکت و سکون و
واجب و مندوب و جاذب و مجذوب و دور و تسلسل و حاصل و محصول و نفع و ضرر و خیر و شر و حرارت و برودت و رطوبت و
یبوست و جود و بخل و جور و عذل و حق و باطل و خطا و صواب و جزا و عقاب سخن رانند، و تا از زجر و تطیر و قیافه و تفأل و
شق و سطیح و غفیرا و عبدالمسیح و از باقل و قیس و اویس و طویس و مادر و حاتم و منزوف و رستم و عرقوب و شموئل و حجی
و دغفل حدیث کنند، و أهل هر مذهب و ملت [صفحه 84 ] از معتزله و اصلیه و هذلیه و کیسانیه و مختاریه و هاشمیه و عیانیه و
سامریه هر یک خود را مصاب و دیگري را مخطی دانند، و تا از کثیر و عزة و امرء القیس و عنیزه و سمیه و اعشی و مجنون و لیلی و
لا زالت أساطین ملکه قائمۀ » شیرین و فرهاد و ورقه و گلشاه تمثل جویند، این مهین وزیر کار آگاه در پیشگاه این همایون شاهنشاه
الی الابد و عرانین أعدائه مرغمۀ و فی جیدها حبل من مسد ما سجع فی الروض الحمام وسح الغیث من ارکام و غشی الشمس من
مظلوم را از ظالم ظلوم ظلامه طلبد؛ و مستغیث را از مستغاث منه اغاثه فرماید، و مستحق را احقاق « الظلام و خرج الزهر من الاکمام
حق نماید، و دادخواه را در هر داوري داد دهد، و سور سراي سلطنت را سد سکندر گذارد، و دور دائره دولت را دیدبانی دور نگر
گمارد، و شمس شرق شریعت را مشرق دارد، و سینه سیناي سنت را مسنی سازد. پوشیده نماناد که چون بحکم محرکات نوائب، و
مقدمۀ « ایمنا تکونوا یدرککم الموت و لو کنتم فی بروج مشیدة » معقبات مصائب و دواعی حکم محکم، و ناعی قضاي مبرم بصریحه
الجیش هادم لذات بلهنیۀ العیش مخیم حیاة را از شش جهت اطرافش را فروبست؛ و طلایه طلیعه موت احمر حوزه و حمی منیعه
عیش اخضر را از چهار سو در محنت بر اکنانش بر گشاد، و ضرغام آجام آجال کشف نواجذ کرد و کشرا نیاب نمود، و صید حیاة
قسی العلم قیسی » را قطع آمال و امنیات شد و مأیوس از استخلاص و نجات ماند، و محیط مدار معارف و مرکز دوائر صحائف
الحلم، الحائز للسعادتین و الجامع للشرافتین البالغ فی العلم باطوریه، و الآخذ من الحلم بفودیه الجاذب بضبع الادب عن عاثوره و البالغ
بالغالی قیمۀ منظومۀ و منثوره العالم بمنابت القصص و الآثار، و المطلع علی مظان السیر و الاخبار، نفیسۀ العالم الناسخ لما تقدم الیف
الکتب و حلیفها و ابن بجدتها و أخونجدتها و أبوعذرتها و قطب مدارها، و معصم سوارها و تاج هامها و واسطۀ عقد نظامها الذي
صفحه 39 از 172
تسنم أسمیۀ [صفحه 85 ] الرتب و توسم بسمۀ الادب و ألقت خزائن الفضل الیه مقالیدها، و وقفت مآثر العلم علیه أسانیدها، یعنی
أفاض الله علیه شئابیب الغفران و » جناب میرزا محمد تقی لسان الملک « الراقی فی مراقی الملکوت و الملک والدي الاجل الماضی
چون سنین عمر را شمار بهشتاد و اند رسانید، و از هجرت نبوي گذار سال بیکهزار و دوصد و نود و هفت « أسکنه فرادیس الجنان
رسید، و شهر [عا] سور یعنی محرم ماه را تعداد به عشر واپسین افتاد، از سوء اتفاق نحسین را آیات وفوق نمودار گشت، و سعدین را
علامات افتراق آشکار، و فصول أربعه و عناصر چهارگانه از نظرات و مقتضیات مثلثه ناري و هوائی و خاکی و آبی ممنوع و مهجور
ماند، و روزگار پایند گیش بکران رسید، و بهار زندگیش را از پی خزان آمد، و اخلاط أربعهاش که هر یک از ادوات دوام و ثبات
بود، از خلط و اختلاط دست بازداشت، و رو بانهدام و انحطاط گذاشت، و سته ضروریهاش که هر کدام از موجبات بقا و حیاة بود
« الجسم یبلی و یفنی » مفقود الاثر شد. و از میان رفت، و حواس پنجگانهاش یکباره از کار بیچاره ماند و اتحاد اجزاي صغار جسم که
از اشتیاق افتاد و رو به افتراق نهاد، و مزاج عنصري از اعتدال طبیعی به کلی گشت و جانب اضمحلال و اختلال گرفت، و حرارت
طبیعیه خاموش شد، و رطوبت غریزیه از جوش افتاد و مقدمه استسقا که سوء القینه است هویدا شد، و آماس که از علائم ردیه است
پیدا و از کمی صفرا و دم و اندکی سودا و بلغم قوه بالمره ساقط شد، و بنیه بالکلیه هابط، و به دق شیخوخت گرفتار گشت، و به
دوچار شد. چون این رنج و شکنج کار را به شش و پنج افکند، و این بلاي ناگهان سبوي « الحمی رائد الموت » حمی مواظبه که
لا علاج استعلاج « فلما رأیت الدهر لا یزداد الا عبوسا و الایام لا تبدي الا شدة و بؤسا » ، صبوري و توان را به سنگ حوادث شکست
مزاج را از این علت و تعب طبیبان متطبب؛ و پزشکان متدرب از اصحاب حیل و قیاس و تجربت طلب ساخت، که الحق هر یک
داراي طب فطاسی و حدس بقراطی و علم سقراطی و انفاس مسیحی [صفحه 86 ] بودند، و حذاقت خاتم الاطباء و حارث بن کلده و
جبرئیل و ابن بختیشوع و أطباي ثمانیه را بلادت می شمردند، و فراست محمد زکریا و بوعلی سینا و ارسطاطالیس و ارشمیدس را
ان » بیرون از کیاست می دانستند، پس معالجت را سخنها درهم بافتند، و صحت را به استعمال دوا و غذا پنداشتند، و همی گفتند
الربیع یغلب فیه الدم و الصیف الصفراء و الخریف السوداء و الشتاء البلغم فان کان من رطوبۀ زال فی فصل الیبوسۀ و ان کان من
دفع مواد را علاج به « یبوسۀ زال فی فصل الرطوبۀ و ان کان من برودة زال فی فصل الحرارة و ان کان من حرارة زال فی فصل البرودة
چندان که به لطایف الحیل « چون قضا آید طبیب ابله شود » اضداد است، و رفع سقم را استعلاج به حِمیَه واَزم بادیست. و از آنجا که
و دقایق العمل در سد خلل و ازالت علل کوشیدند، استعمال انواع غذاي دوائی و دواي غذائی و أغذیه و أشربه و أظفار الجن و
لولا تستعمل هذه » حافظ الارواح نمودند، و أقسام معاجین از معجون کمونی و جوارش عود و سفوف ارسطو و اقراص و أدویه که
اللهم » به کار بردند، و به استمداد دانه زن بر حبات ثمانیه دمیدند؛ و بر وي افشاندند، و چند که « العقاقیر و جدي ما أشفیک أبدا
برخواندند هیچ بهبهودي نبخشید و آثار برء ابدا کس در وي ندید، الا آن که در علل هر شربه و نهل هر جرعه با « اشف مرضانا
بسم الله الشافی بسم الله الکافی و اللهم اشفنی بشفائک و داونی بدوائک و عافنی من بلائک فانی عبدك و ابن عبدك مع » تلاوت
هویدا می گشت و با علم طبیبان به اوقات ثلاثه و حالات سه گانه و تشخیص امراض و تمیز « کل جرعۀ شرق و مع کل اکلۀ غضص
اعراض و شناختن علامات و دانستن ازمنه بحرانات که کلی قانون و قانون کلی طب است، و هر یک در مداوات مرضی طریقهاي
برنشستند؛ نفسی بس مبارك چون دم مسیحا داشتند؛ و از « قامت عنه العود » عذرا، و یدي بیضا، می نمودند، و به بالین هر مریض که
کمال مهارت و سهم الغیب طبابت یرقان از پیکر خورشید رخشان زدودند؛ و به وفور ممارست و تجربت در معالجت از چهرهي ماه
تابان برص برگرفتند. [صفحه 87 ] علم تو عرض ز نفس جوهر ببرد فضل تو سهر ز چشم عبهر ببرد کلک تو اگر به مسهلی قصد کند
اسپیدي ماه و زردي خور ببرد روز تا روز امراض غریبه و علامات ردیه متزاید گشت، و ساعت بساعت داء عیاء و درد بیرون از دواء
و أعیی دواء » متوالد و ضعف بنیت قوت گرفت، و طبیعت طبیب را دیگر متابعت نکرد، و معاونتش وي را از هیچ راه فایدت نداد
و اعراض امراض مختلفه و أقسام اسقام متضاده، از رعده و رعشه؛ و دهن دره و قشعریره و سکسکه و غرغره و « الموت کل طبیب
صفحه 40 از 172
حتی بلغت القلوب الحناجر کالسلیم یتململ » سوء انهضام و تلخی کام و ضربان نبض و خفقان قلب و اصفرار وجه و احمرار عین
یک باره طبیعت شناسان و علاج پیشگن مقطوع الرجا « علی فراشه و کالغریق یغطیه الموج فیتشبث بالطحلب و یتعلق بارجل الضفادع
که با حکم تقدیر حسن تدبیر ضایع است، و با « أما علمت اذا حلت التقادیر ضلت التدابیر » و مرفوع الطمع شدند، و همی گفتند
آن گاه سر برداشتند، و هم زبان و هم نفس سرودند که چشم از « ما الحذر اذا حان القدر » گردش گردون کوشش هر دون بیحاصل
عند الوصول » صحت او در پوشید، و دست از وي به کلی بشوئید و دیگر دل بدو مبندید، و پاي در این کافر مفشارید که استشفا را
ان الطبیب بطبه و دوائه لا .« الیه خرط القتاد و حتی یلج الجمل فی سم الخیاط و کمن یبغی بیض الانوق، و یطلب الطیران من النوق
یستطیع دفاع مقدورأتی ما للطبیب یموت بالداء الذي قد کان یبريء مثله فیما مضی و قهرمان طبیعت که مدبر مملکت بدن و بنیت
بود، از اصلاح و تعدیل مزاج و ربط اعضا و قوي عاطل و باطل ماند، و روح حیوانی که حفاظ قالب جسمانی است، از توجه بحفظ
نعب غراب البین فینا و طارت بنا » بدن عنصري صرف نظر و میل به عوالم دیگر کرد، چون تیر اجل رسد سپرها هیچ است که ناگاه
از سنگ ناله خیزد روز وداع یاران، در حلقه اجتماع [صفحه 88 ] در انداخت، و این مجروح « حی علی الوداع » و منادي « العنقاء
الفؤاد؛ و مقروح الاکباد را که مانند شمع، گاه در گریه و گاه در خنده؛ و رویم از اندوه و غم چون دلم آشفته و درهم بود، به سوي
فتنفست الصعداء مرارا و أرسلت البکاء مدرا و أومأ براسه و قال انت منی و انا منک و لکن هذا فراق بینی و بینک » خویش خواند
اذهب بذي تسلم اودعک الی یوم القیامۀ. اصبر علی مرهجري ان رمت منی الوصالا و مت ان شئت ان تحیی و استعجل الآجالا و
اوصیک اذا توفانی الموت أن لا تعقد علی المناحۀ، و لا یلطم خد، و لا یخمش وجه؛ و لا ینشر شعر، و لا یمزق ثوب، و لا یشق
همانا اینک اجل محتوم مرا بازرسید، و وقت معلوم فراز آمد، و از این جهان بیرون .« جیب، و لا یرفع صوت، و لا یدع علی بالویل
« الدنیا سجن المؤمن » و به مضمون « پیمان چو پر شود بگردانندش » شدنم بایست که دگر سکونت در این سرایم قسمت نیست
انبان مسافرت به توشه آکندم، و عصاي مهاجرت « اذا حان القضاء ضاق الفضاء » فسحت زمینم زندانست و وسعت گیتیم گورستان
یک باره بر گرفتم، و جان در بردن از این مرض را به جان نخرم و شفاي بدن را از این تعب استشفا نجویم. از رضا که هست رام
آن کرام جستن دفع قضاشان شد حرام در قضا ذوقی همی بینند خاص کفرشان آید طلب کردن خلاص همانا تمامت ناس از عام و
الدنیا دار جهاز و الموت » ، خاص بقائع موت و ودائع فوتاند، هیچکس در این جهان فانی نپاید، و جز خداوند باري کس باقی نماند
خیر جواز. الا انما الدنیا سراب مکذب و کل حریص فی هواه معذب اذا لم یکن فی ذي الحیوة عذوبۀ فان رحیق الموت احلی و
و ثریاوار به یثرب [صفحه « فزت و رب الکعبۀ، الله خلیفتی علیکم » آنگاه فرمود .« اعذب فلا یبقی الا وجه ربک ذوالجلال و الاکرام
89 ] خمول بسیج کرد، و آفتاب سان به مغرب افول کوچ داد؛ و جام قالبش بر سنگ ایام خورد، و شراب روحش بر خاك آجال
و در « فقضی نحبه و فاضت نفسه و مات حتف انفه و انمحی ظله » . ریخت، و سلام مرگ را علیک، و پیام ارجعی را لبیک گفت
دیگر ربیع، قبل از زوال یوم الاربعا دم دربست و مرغ روانش از دام گاه تن پریدن و بگلشن خرم » بیست و هفتم ماه وَبصان یعنی
لا زال متغمدا بالرحمۀ و » در یک آشیان « ان ارواح المومنین فی حجرات الجنان » بهشت آرمیدن گرفت، و با ارواح مقدسه که
گر زهره به چرخ دوم آید نه شگفت است در ماتم طبع طرب افزاي معزي کز حیرت دُرهاي .« الغفران و متروحا من نسمات الرحمن
فاصبح الادب قد دجت مطالعه و هوي طالعه و بکت البلاغۀ علی اعراضه و انقرض » یتیمش چو یتیمان بنشسته عُطارِد به معزاي معزي
الکلام بانقراضه و انخمدت ناره و انطمست آثاره و انجمدت عیونه و انهاره و تبدلت و تغیرت اطواره و سقط نجمه و طاش سهمه و
که ناگاه از این افتراق و تشرید الجمام، و از .« اغمدت سیوف عوائده فطرحت الاوراق زوایا الهجران و نسجت علیها عناکب النسیان
این سوء اتفاق و انصرام و عروض آلام، و طریان اسقام و تراکم هموم و تتابع غموم عنان اختیارم از دست رفت و پاي اصطبارم
بیقرار ماند، و تنم چون بید لرزان و استخوانم چون شمع گدازان گشت، و فراخناي جهانم از این رزیت مفجع و مصیبت مرقع
أضیق من » تنگتر از صدر لئیم، و فضاي کیهانم از این معضله عمیاء، و داهیه دهیاء و تصادف اسباب محن و ترادف احزاب فتن
صفحه 41 از 172
آمد؛ و سینهام چون دیگ جوشان و مانند طبل خروشان گشت، و با آن که به سان سوسن باده زبان گویا بودم صامت « بیاض المیم
یوم الخمیس و ما یوم » چون صخره خرسا ماندم، و اگر چند عندلیب آسا، هزار نوایم بود چون زاغ بینوا گشتم، و همی گفتم
[ الخمیس لقد عظمت الرزیۀ و جلت المصیبۀ اف للدهر ما اخیب راجیه و اکدر صافیه و اعدي ایامه و لیاله ثم اغر و رقت [صفحه 90
بر صفحه عارض و وجنات طبقات هفتگانه چشم چندان « احر من دمع المقلات » و اشک خونین و سرشک آتشین .« عیناي بالدموع
و شق جیب و شج راس و « تنفست الصعدا حتی أبکیت البعدا » که بیاض عبرهي سواد دیده را بپوشانید هر لحظه فرو ریختم و هر دم
لو کان لی صبر کصبر ایوب و طاقۀ کطاقۀ یعقوب، و حلم » هشم انف و قصم ظهر همی نمودم، و هر دقیقه با خویش همی گفتم
این واقعه کبري را برنتابم، و این مصیبت عظمی را صبوري نتوانم، و این ورطهي هولناك « کحلم ابراهیم و احتمال کاحتمال شعیب
را جان بدر نبرم، و این روز غم اندوز را به پایان نرسانم. آنگاه یاران خیراندیش، و دوستان صداقت کیش، در اطرافم چون دختران
اخوك من صدقک » نعش به پیرامن جدي پره زدند، و زبان به پند و نصیحت و اندرز و موعظتم بر کشیدند، و هر دم همی گفتند
مگر ندانی هر اجتماعی را افتراقی و هر وصلی را فصلی و « النصیحۀ اصبر علی شدة الایام ان لها عقبی و ما الصبر الا عند ذي الحسب
هیچگاه ماه در یک برج نیاساید؛ و آفتاب در یک جاي « من یجتمع یتقعقع غمده » هر الفتی را کلفتی و هر حیاتی را مماتی است
همانا کار از « غیر تسلیم و رضا کو چارهاي » نپاید، بدري نیست که مستلزم محاقی نشود؛ و وصلی نیست که متعقبش فراقی نیاید
فقلت این موضع الصبر من القلب » دست رفت و تیر از شست بجست. بکوشیم و از کوشش ما چه سود کز آغاز بود آنچه بایست بود
و الصبر لا یصبر علی مرارته و این قرار السلوة و السلوة تذوب من حرارته سلونی عن الداء العیاء و لا تعذلونی علی النحیب و البکاء یا
دیگر بارهام دهان بوعظ و ایقاظ برگشادند که اگر اجر جزیل « لهفی علی حبیب رباه الفضل فی حجر و ضمه الکمال الی صدره
ترك البکاء فی الخطوب النزل من اخلاق » ؛ خواهی و صبر جمیل پیشه ساز و اگر سهم اوفی طلبی سهام آلام را جنه اوقی باش
و با اینکه ازین زفیر و نفیر و نوحه و نحیب و نیاح و ضیاح و قلق و اضطراب؛ و تاسف و واحسرتاه و تهلف و والهفاه و « القروم البذل
تأوه و [صفحه 91 ] وا مصیبتاه و تفجع و وارزتیاه و ازین اندوه و غم و حزن و الم گوش فلک جذر اصم گشت؛ و گنبد نیلگون در
لباس ماتم رفت، و ناهید جامه زحل پوشید؛ و دیده خورشید احوال ماند، و ماه را چهره از اسف در کلف رفت، و سهیل را دو چشم
« قلیل لهذا الرزء تکدیر شمسها و کوي ذلک الجزع قلوب الناس و شقت تلک الفجیعۀ جیوبهم » از بس گریست به ناخنه مبتلا شد
لکن روي خراشیدن، و موي بر کندن و از دیده خون پالیدن، و جامه در نیل کشیدن؛ هرگز روح رفته را عود در تن ندهد؛ و خون
سرد شده را گرم در بدن نکند. و ما الموت الا رحلۀ غیر انها من المنزل الفانی الی المنزل الباقی آنگاه چون بنفشهام سیاه ادیم و
مانند نیلوفر تیره گلیم ساختند و به سان عباسیان سیاه پوش، و چون راهبان کحلی جامهام به دوش افکندند و به مجلس سوگواري و
محفل عزاداري یک عشر کامل هر روز از اول صبح صادق نیمه لیل غاسق جاي گزیدم؛ و شدن و آمدن فاتحت خوانان و تسلیت
گویان را گاهی نشستم و گاهی بر پاي ستادم، و اقتراف مغفرت و اقتناء رحمت را بتلاوت سبع المثانی و فصل الخطاب؛ و قرائت ام
القرآن و فاتحۀ الکتاب پرداختم، و بناء علی الولایۀ و اداء للوصیۀ جنازه چون صندوق الشهادهاش را به مشهد غروي یعنی به ارض
نجف اشرف علی ساکنها آلاف التحیۀ و السلام بالوازم اجلال و احترام حمل و نقل دادم و این بیت را هر دم مترنم بودم: جان روي
بتافت چون که بره روي نهاد میرفت و دل اندر عقبش می افتاد و پناهنده آن زمین بهشت آئین و خاکستر نشین آن خاك عنبر
و پس از رجعت از .« اللهم ارفع درجاته و ضاعف حسناته و احشره مع الائمۀ و انشره مزملا فی بجاد الصفح و المغفرة » آگین گشت
تشییع جنازه، و خاتمت مجلس فاتحه، با خاطري پریشان و دلی پژمان، و سینه سوزان، و دیدهي گریان، و پشتی چون بنفشه خمیده،
و رخی [صفحه 92 ] مانند گل پژمرده؛ به خرابه خانه خود غمین، و به ویرانه آشیانه خویش اندوهگین نشست، و از سوزش فراق
چون عنکبوت بر گرد خود بر تنید، و از آتش اشتیاق چون ناي همواره همی نالید. که ناگاه روشن صباح اِرتیاحم از مطلع سعادت
خندیدن، و گلشن نسیم نعیمم از روضه رحمت وزیدن گرفت، و تابان ماه شرف و شرافتم از محنت محاق به راحت نشست. و
صفحه 42 از 172
درخشان اختر سعد و سعادتم از نحوست احتراق مفارقت جست و نیسان ابر بر و سخا به ریزش آمد، و عمان بحر بذل و عطا
بجنبش، و فروزنده شمس شرف به تابش؛ و جوشنده کان کرم بجوشش، و بشیر سلطانی چون سفیر سبحانی و پروانه خسروانی انند
فرازمان یزدانی، و فرشته قهرمانی چون فرشته آسمانی از این ظلمت سرا مانند خضر بآب حیات و بقایم خواند، و از این غرقاب فنا
چون نوح بساحل نجات رهنمایم شد، و ازین داء بی دوا به سان مسیحا به دار الشفایم رساند، و از این بیت الاحزان چون روح الامین
به مصر ریانم راند، و تقبیل سده سنیه را بشارت داد، و تلثیم عتبه علیه را اشارت فرمود. از ابلاغ این رسالت عظمی؛ و اسباغ این
عطیت کبري؛ و این فرج بعد از شدت؛ و فرح پس از محنت، و این یسر متعقب عسر؛ و این رنج متعاقب خسر. لختی سر فکرت در
جیب حیرت فرو بردم، و پیشانی شرم بر زانوي آزرم همی سودم، و عاقبت الامر چنگ تشبث بر دامن تربص زدم، و دست توسل به
سلسله توکل افکندم، و پس از ساعتی سپند سان برجستم و کبریت آسا از هم باز شدم، و چون سیماب به دیدار نار متصاعد گشتم،
گویان منطقه صداقت چون جوزا بر میان اطاعت بسته و آویزه ارادت به « و افوض امري الی الله » و مانند نمک در آب شگفتن گرفتم
کعبه آمال را که مطرح شعاع جلال و جمالست محرم « سحبا علی الوجه لا مشیا علی القدم » سان پروین از گوش عبودیت آویخته
شدم، و قبله اقبال را که مربح متاع عز و کمال است عازم. نخست به درب سرائی بس میمون بوسه دادم، و به باب کبریائی همیون
ناصیه [صفحه 93 ] سودم، که امالی جهانیان را مفتاح انجام است، و لیالی دیاجی سیه روزان را مصباح رواح؛ که بناي دهلیزش را
معدل النهار نزیبد که تا طاق شود، و فضاي ایوانش را فلک الاقمار نشاید که تا قندیل رواق آید، س بحان الله مالک الملک گویان
ناخن عبرت به دندان حیرت گزان بر پاي ایستادم؛ در این اندیشه که استار هفتگانه عظمت منکشف و متقشع، و انوار سبعه جلالت
مثال دخول « ادخلوها بسلام آمنین » سروش « قاب قوسین او ادنی » و بارگاه « دنی فتدلی » منجلی و متشعشع آمد، و از ساکنین پیشگاه
اجازه نزول فرمود، و این « فاخلع نعلیک انک انک بالواد المقدس طوي » آورد، و از قاطنین ملاء ملکوت و مقام جبروت چاوش
کمین بنده آزرمگین یک چند چون قالب بی جان، و کالبد بی روان، و هیولی بیصورت؛ و عرض بیجوهر و ماهیت بیانیت از
خویش بیگانه شدم، و مغشیا علیه بروي در افتادم؛ پس از مدتی دیرباز که افاقت جستم، و با خود بازگشت نمودم، هر نفس با
همانا پاره از تراب که احقر من الذباب است، با رب الاربابش چه « یا ایها الانسان ماغرك بربک الکریم » خویشتن همی سرودم
انتساب، و مور نحیف را در ایوان سلیمان چه برگ و ساز، و ذره ضعیف را در میدان خورشید رخشان چه ترکتاز. دیگر باره لطف
برخاست که بنده « لا نخف اننی انا الله » عمیم شامل شد، و عفو عظیم نازل و قلزم رحمت مائج، و نسیم رافت هائج گشت، و بانگ
باشد درین حظیره قدس که مطاف قیاصره و اکاسره روم و فرس است « و اذل من الحذاء » فرمانبردار اگر چه تنی از مردم زنگبار
آمن السرب و رابط الجاش جاي گزیند؛ و عبد بزهکار هر « اصحاب الیمن فی سدر مخضود و طلح منضود ان الابرار لفی نعیم » چون
آید درین مبارك مقام که بیرون از مدارك افهام و مبالغ اوهام است؛ و از آن سوي مطارح « اعز من مروان » چند سیدي از احرار
متزلزل الاقدام چون طلاي ناسره « فاخرج منها فانک رجیم » و مصداق « اصحاب الشمال فی سموم و حمیم » افکار و مطامح انظار مانند
فاما ان کان من » وزر بیرون سرائی رانده درگاه شود. [صفحه 94 ] اینک آسوده خاطر و مجموع المشاعر در این بلند سرا اندرا که
که منزل امن و امان مانند حرم کعبه و مقام بمنی و معشر الحرام است؛ و محل سکون و اطمینان « المقربین فروح و ریحان و جنۀ نعیم
و چون مکه دارالامان و وادي السلام است، شیر بیشه با ظبی کناسه از یک مشرع آب خورد، و نسر کاسر با کبک عاثر در یک
مضجع خواب کند، و پیل دمان با پشهي نالان هم ترازو شود، و ابن السبیل و اخوالتراب با ذوالثراء ملء الجراب زانو به زانو نشیند. از
آن روي که حکم حق و امر مطلق وجوب وفور را دلالت کند؛ و تراخی و توانیش ضلالت را حکایت، به استعانت عوائذ اربع قرائت
نمودم و سبع المثانی خواندن گرفتم، و نماز چهارگانی گذاشتم، و در هفت مقام زانو « اللهم لبیک اللهم لبیک » چهار قل و تلاوت
زده هفت سلادم دادم؛ و در آن بحر عمیق چون بنات الماء غریق شدم، و اکتساب آداب را اقتناء اسباب نمودم، و طوف حرم را
بمجلس خدایگان بیکفو که نافرید همچو او خداي او نه در جهان .« اصبت فالزم و وجدت فاغنم » غسل زمزم کردم، و با خود گفتم
صفحه 43 از 172
الحمد لله الذي هدانا لهذا و ما کنا » جلال چون جلال او نه هیچ کبریا چو کبریاي او عز دخول و یمن وصول یافتم، و مبارك آیت
ورد فوري و ذکر ادواري خود ساختم. نخست همایون سرائی نگریستم چون صرح ممرد؛ و قصر مشید، و « لنهتدي لولا ان هدانا الله
که از فراز « وارم ذات العماد التی لم یخلق مثلها فی البلاد و فیها ما تشتهیه الانفس و تلذ الاعین » بارگاه سلیمان، و ایوان نوشیروان
خاك، تا مدار افلاك، هوایش معطر فضایش معنبر، خاکش عبیر، بساطش حریر، بخارش بخور، ترابش کافور، که هر دمش مجمر
از مشک فتیق و صندل سوختند و منقل از عنبر سحیق و عود مندل افروختند. از غایت تنزه و خوبی و دلکشی پنداشتم که جنت عدن
است از خوشی که مجلس جاه و جلال، و مغرس نهال اقبال، و مصنع کرم، و منبع نعم، [صفحه 95 ] و مربع دانش، و مرتع بینش،
چون بیت المقدس بس مکرم؛ و مانند حریم حرم بزرگ و محترم بود. که بزرگ فرمانان؛ و سترك کار گذرانش، که هر یک
خداوند دولتی و خدیو مملکتی و مشیر کشوري و دبیر لشکري بودند، چون هاله به دور ماه تابان و طُفاوَه به گرد خورشید رخشان و
همه کوشیم تا چه « یسبحون بحمده » یا دوائر در اطراف نقاط و اکمام به پیرامن اثمار در شوط ورمی اجمار و طوف و تقبیل احجار
چون حربا در برابر بیضا و بسان عاذر بر در عیسی بر پاي ارادت « کأن علی رؤسهم الطیر » فرمائی، دست ادب بر سینه صداقت نهاده
ملتجیا الی جواره و مقتبسا من انواره راتعا من ریاضه کارعا من حیاضه. یغضی حیاء و یغضی من مهابته فلا یکلم الا حین » ایستاده
یبتسم و عندلیب آسا زبانها در ثنایش در ترنم و چون گل لبها در ذکر بقایش در تبسم داشتند؛ و این بیت را هماره که: و هنئت ما
اعطاك ربک من علی و ملک و مال و هو بعض عطایاه تذکره می نمودند و چندان که نراد دوازده خانه فکرتشان در نطع نرد شیر
شهامتش کعبتین دو سه شش انداخته، سرانجام مهرهي حیات را داد به دست خون ششدر باخته، و هر قدر لجلاج هفت لعب متفکر
همه » و در سفره بساط قدرتش اسب متخیله تاخته؛ عاقبت شاه اندیشه را به پیل افکندن و فرزین بند ماتی ببلاي عرا مبتلا ساخته
آنگاه مهین شهریاري که اریکه خسروي را شایانتر از نوشیروان بود؛ و وساده کسروي را نمایانتر از .« هستند سرگردان چو پرکار
بدیدارش شاد خوار و بر کردارش سپاس گذار شدم که بر اورنگ « یعلم من مفتتح الامر خاتمته و من بدیئته عاقبته » مهر رخشان که
خسروي چنان فرمان دهد که اگر قیصر روم و فغفور چین در حضرتش نیل مأمور را عز وصول یابند؛ از شدت مهابتش دست بر میان
طاعت نهند؛ و در صف بندگان بر پاي ایستند. لطفت ار مایه وجود شود جسم را صورت روان باشد [صفحه 96 ] نامت ار بانگ بر
زمانه زند گرگ را سیرت شبان باشد و از فرط رافت و بنده نوازي و کمال عطوفت و مهربانی هرگز میان مالک و مملوك و خادم
و مخدوم فرق و جدائی نیفکند؛ و با وجود اسباب مکنت و قدرت آثار نخوت جهانداري بر جبین مبارك هویدا نسازد. رایتک
کالبحر » محض الحلم فی محض قدرة و لو شئت کان الحلم منک المهندا که طلاع انجده وجود وجودت و قلاع ابنیه جور و جورت
الطامی و الغیث الهامی و صاحب الهمۀ التی هی امضی من الصارم و العزیمۀ التی خاضعۀ لها العزائم و السطوة التی راعت فی آجامها
و أصالت اصلاب شامخه و نبالت انساب باذخه و شرافت محتد و کرامت .« الآساد و خضعت قلوب الاعداء من الروع وفتت الاکباد
لا شرف الاوهو نظامه و لا کرم الا و هو » مولد و پاکی طینت و نیکی نیت و عرقی کریم و اصلی نبیل و نسبی ظاهر و حسبی باهر
که سلسلهي تاجداریش تا بآدم مترابط؛ و علقه دولت و شهریاریش تا بحوا متضابط « ملاکه و قوامه و لا سؤدد الا و هو ذروته و سنامه
شرف تتابع کابرا عن کابر کالرمح انبوبا علی انبوب با جملاتی متلائم الاجزاء متناسب الاعضاء که ورق آفتاب از غیرت صفحه
انوار خسروي از صفحه عارضش ساطع و آثار پادشاهی « تبتهج النفوس بمراه و تقر النواظر باستجلاء طلعته و محیاه » جبینش آب
مع عراقۀ اصله و رجاحۀ عقله » ازوجنه احوالش طالع و از آسمان طلعتش کواکب معانی متلالی؛ و انتشار لآلی از درج لفظش متوالی
که اگر این گشادگی چهره و وضاحت بسره و صباحت وجه و ملاحت رو و این زجج مو و بلج ابرو « و غزارة فضله و ملاحۀ شکله
و این دعج و حلاوت عین و شمم و جمال انف که مکحول با ثمد و مانند سیف مهند است، و این « کانما خطا بقلم اوسودا بحمم »
ظرافت لسان و ملاحت دهان و لیاقت شمایل و رشاقت قد و حسن مخائل و وسع صدر و طول ظهر و قصر ساق. [صفحه 97 ] وجهک
البدر لابل الشمس لولم یک للشمس کسفۀ اوافول اگر افلیمون و اسقلینوس و آرزو سه جوان عکسش را در مرآت خیال نگریستند؛
صفحه 44 از 172
دست بر دست حیرت بسودند؛ و انگشت بر دندان عبرت بگزیدند؛ و استجابت دعا را با خویشتنش حمل دادند؛ و چارمین یزدانش
فاعیده بکلمات الله التامۀ و اسمائه الحسنی کلها من شر السامۀ و الهامۀ و من شر کل عین » شناختند؛ و اوثان سبعه را در هم شکستند
یعنی فروزنده مهر سریر سري و میمنت و تابنده بدر تدویر مهی و میمنت مهین شهریار قضا قدرت بهین کامکار قدر و قوت « لامۀ
خجسته بختیار ابد مدت ستوده نامدار ازل خدمت پهناور بحر معدن ایسار تنآور کوه زمین وقار. نور محسوس لطف مخصوص ابر
سخا هزبرغزا کالبد کرم عنصر نعم سیف مسلول مزن هطول لیث حروب غیث جدوب مروي الاعداء هنجی الاوداء فرمانفرماي جهان
لا زالت ریاح رایاته بالنصرة ناسمۀ و ایام دولته بثغور المسمرة باسمۀ و شآبیب جوده » و جهانیان شاهنشاه تمام ممالک محروسه ایران
آنگاه نظرهي رحمت و دیدهي عطوفت به سوي این محنت کشیده و « فی روضۀ العدل ساجمۀ و بوارق قهره لاعداء الدین راجمۀ
جانب این مصیبت رسیده بازکرد؛ و محیاي ملاطفت و سیماي سماحت بساحت این فلک زده و جانب این ستمدیده فراز آورد، و
احل من ماء الفرات و » بأوضح بیان و افصح لسان که بسان سیف مهند و سهم مسدد و در عبارت آب زلال و در براعت سحر حلال
و بفرخنده عتاب و فرخجسته خطاب از میان همکنان و همسران ممتازم « الذ من ماء غادیات وارق من النسیم و اعذب من التسنیم
خواست؛ و بین الاکفاء و الاقران سرافرازم ساخت. و فرمود صغیر و کبیر برنا و پیر عاقل و باقل جاهل و فاضل طی سه ظلمت خانه
ارحام ننمودند، و بدین شش جهت کاشانه متکاثرة الآلام قدم نگذاشتند؛ و تن را با کسیون حیوة نیاراستند؛ جز آن که مردن را از
مادر زادند. جهان را چنین است آئین و داد که جز مرگ را کس ز مادر نزاد و از عالم تجرد و جوهر بالقوة صورت هیولائی ثانویه
نگرفتند؛ و در ین دنیاي [صفحه 98 ] غیر قار الذات و سراي عاري از دوام و ثبات پاي ننهاند؛ و به لباس تعین و تشخص قامت
خویش را نپیراستند؛ مگر افناي جسم تعلیمی را چهارمین علت بودند؛ و انحلال اجزاي عنصري را اولین جهت. پس عقل مستفاد
آنکس را بود؛ و جهاد اکبر آن کامل النفس نمود که لدي المصائب و عند النوائب؛ رداي صبوري و اصطبار شعار ساخت؛ و کساي
مگر در مدلول این خیر که فرماید « ان الانسان غرض للهموم و الآلام و هدف للغموم و الأسقام » بیقراري و انکسار بدور انداخت
غور نظر نکردي، یا در صحت روایت معمول به جماعتش نیافتی؛ یا در این مبارك آیت « علیکم بالصبر فانه لا ایمان لمن لا صبر له »
یا از درك معنی و فهم فحوي عاجز و « الذین اذا اصابتهم مصیبۀ قالوا انا لله و انا الیه راجعون » را تلاوت ننمودي، آنجا که فرماید
بیچاره ماندي؛ که هر آن در هجران پدر در بوك و مگر باشی؛ و آه سرد همی از جگر برکشی، و چون پوتیمار خویش را از غم
همی خوري و به سان ذباب هماره دست ماتم بر سر زنی؛ و درین برشده بارگاه قدس که آیینه سراپا نماي فردوس است، که نه هیچ
غم را در وي بار است؛ و نه هیچ ماتم را در وي کار، کله خورده و غمگین در وي اندر آئی؛ و پدر مرده و اندوهگین از جمع بر
از این گاه به بعد پریشیده خاطر مباش؛ و روي جزع و فزع « انما السلطان ظل الله فی ارضه یاوي الیه کل مظلوم من عباده » کنار ایستی
دیگر مخراش؛ و از دیده سرشگ غم مپاش؛ و از سینه آه سرد دیگر بر مکش، چه ما هر ذره را آفتابیم و هر تشنه را سحاب، و هر
ظلمت را ضیائیم و هر شدت را رخا، هر غمنده را مجیریم و هر افتاده را دستگیر، و هر درد را دوائیم و هر رنج را شفا؛ و ظل ظلیل
عدل و مکرمت ما که از مبتداي مشارق تا منتهاي مغارب همه جا گسترده تو را بر سر مستدام است؛ و پرتو آفتاب بذل و تربیت ما
که از روي سمک تا آن سوي سماك همه جا پرتو افکنده ترا بر فرق هماره مدام؛ و همان اجري و وجیبه و آن بیستگانی و وظیفه و
همان جوائز و صلات و آن عوارف و عطیات که وي را به تیول ابدي و سیورغال سرمدي چون شهلان و رضوان ثابت و برقرار بود،
اینک چون عسیب و [صفحه 99 ] حري ترا جاوید و پایدار است، گوي مبارات در میدان مراماة مهین چاکر دیرین و گزین ثنا گستر
صداقت آئین لسان الملک که بادش به مینو روان شاد خوار، از همکنان همی در برد، که پشت پا بر سینه این دنیاي دون زد، و
آستین بر روي این سراي زبون افشاند؛ که این جهان مکار اگر شهدي آرد شرنگش از پی آید و اگر نوشی فرستد نیشش از پس
الدنیا ان اقبلت بلت اوار » آورد، و این روزگار غدار اگر سوري بپا کرد سوکش بجا نهاد، و اگر عیشی آراست طیشی از عقب داشت
کبت کبت او بهجت هجت او اسعفت عفت او اینعت نعت او اکرمت رمت او عاونت و نت او محنت حنت او سامحت محت او
صفحه 45 از 172
پس « صالحت لحت او واصلت صلت او بالغت لغت او و فرت فرت او زوجت وجت أو نوهت وهت او دلهت لهت او بسطت سطت
حبلک علی » گفت و به سه طلاق بائنش مطلق کرد؛ بلکه این عروس فرتوت را « ظهرك علی کظهر امی » این باکره عفریت را
سرود؛ و به طلاق تسعهاش مطلق ساخت و در کشتزار این جهان همه تخم نیکی کاشت و نام نیکو گذاشت، و زاد سفر را « غاربک
و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر » با خویش همه بار رشد و صلاح برداشت، و سرانجام کار مقام فوز و فلاح دریافت
نام .« املا اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا عن ثلاث علم علمه الناس و صدقۀ جاریۀ فی سبیل الله و ولد صالح یدعو له بالخیر بعد موته
نیکو گر بماند ز آدمی به کزو ماند سراي زرنگار فما مات من خیره واصل و ما مات من ذکره حاضر آنگاه قالب عنصري تهی
ساخت، و به بدن مثالی پرداخت، و جسم مکرم را بگذاشت، و یک باره جان مجسم گشت، و هر دم بدین بیت مترنم شد: وقت آن
آمد که تا عریان شوم جسم بگذارم سرا پا جان شوم الم تر دیوان الفصاحۀ عطلت لفقدانه اقلامه و دفاتره و از آن زمان که در خطه
و علق من راسه قصب الجیب » کاشان که وي را مقطع السره و مسقط الراس بود قدم در عرصهي وجود و پاي در عالم شهود نهاد
تا آن اوان که داعی حق را لبیک و ناعی مطلق را « [صفحه 100 ] و حلق راسه و دهن بالطیب و نیطت علیه التمائم و لیطت به العمائم
سعدیک و از این جهان یکباره دم در بست، و با آن دیگر عوالم پیوست، و همواره رنج سهر را در کسب فضل و هنر بر گنج باد
آور تفضیل نهاد؛ و جناح سفر را در جذب قدر و خطر بر رباح حضر ترجیح داد؛ و شربت شدائد غربت چشید، و ضربت مکائد
مسافرت دید؛ و صرف سعی و جهد المقل و بذل جهد و شق انفس در تحصیل فرائد فوائد و تکمیل عوائد قواعد و اکتساب فضل
تا از « فاستدرك شواهد العلم بلواحظه و رمی غرض الاصابۀ بنوافذه » . بارع و کنوز حقایق و اجتذاب علم صاداع و زموز دقائق نمود
هر گوشه توشهي و از هر سینه اندیشهي و از هر خرمن خوشهي و از هر معدن شوشهي برگرفت و شهره هر شهر و اعجوبه هر عصر
و ادیبی اریب و نحریري لبیب و غیداقی سمیدع و مسلاقی .« فصار من متدربۀ الشعراء و اللغویین و متبحرة الفضلاء و المتکلمین » ، شد
آمد « مصقع و شاعري مفلق و دبیري طلق ابلغ من قس بن ساعدة و أفصح من ابن نباته و اخطب من سحبان وائل و اعلم من دغفل
گشت. و در زبان بلخی و هروي و دري و « بل اشهر من جریر و فرزدق و منجیک و امرء القیس و عمعق و لبید و ابی نواس و رشید »
پهلوي و سگزي و سمرقندي و زابلی و سغدي و بیان تازي و حجازي و بدوي و قري محسود قضاعه و قحطان و فزاره و عدنان و
و در علم رَوِي « فملکه الله نواصی المعانی و ذلل له صعاب المبانی » ؛ محفود ابن العمید و ذوالکفایتین و عبدالحمید و ذي البیانین شد
و قافیت که از عهد کمال اسمعیل تاکنون که از هجرت نبوي صلی الله علیه و آله شمار سال از ششصد بر افزون گذرد، و فحول
ساختند، و « کلیسا » را قافیت با « عیسی » چکامه طرازان و چامه پردازان بیت سالم از مزاحف و حرف تاسیس از روف باز نشناختند، و
در روي ساختن یکسان پنداشتند؛ و مجهول را با معروف و [صفحه 101 ] معجمه را با مهمله به یک « شیر پستان » را با « شیر نیستان »
فرق نگذاشتند، در صحت و سقم فنون ثلاثه شعر مقنن قوانین گشت، و « اکفا » را از « سناد » و « اقواء » را از « ایطاء » میزان آوردند، و
فاسفر عن وجوه مخدراته النقاب و » ؛ ارکان خمسهاش را مدون دواوین و اصول و اساطین مقرر داشت، و فصول و عناوین محرر کرد
و بر اثبات مدعی از اشعار فصحا و اساتید براهین و اسانید آورد، و بر صدق دعوي اقامه بینه .« ابرز من خفی مکنوناته ماوراء الحجاب
و افاد [و أجاد] وصنف و جادلم یات أحد علی مثاله و لم ینسج ناسج » ، از ابیات بلغا نمود، و از شواذ و شوارد حجت و شواهد جست
کتابی لا یخفی مقداره و لا » موسوم، به یادگار گذاشت « براهین العجم » و در این باب ابوابی چند نگاشت، و کتابی به « علی منواله
کتاب لوان اللیل یرمی بمثله لقلت بدي عن حجرتیه ذکاء که اکنون نقد و زیف نظم و نثر را محک امتحان و کم و .« یشق غباره
کیف قریض و شعر را مبارك برهان و مصحح اقاویل رجال و مطرح اباطیل جهال است؛ و افسانه زبانهاي شعرا و ترانهي مجلسهاي
لولا جریر و » : بلغا است، و هر دم چون باد صبا از صف به صف دود، و چون بادهي مصفی از کف به کف رود، و به مصداق
الفرزدق لم یدم ذکر جمیل من بنی مروان واري ثناء الرودکی مخلدا من بعد ما جمعت بنوسامان در شرح مآثر اجداد و امجاد؛ و بث
در نشر مناقب و ذکر مدارج و مراتب ما از آن زمان « لا زالوا جالسین اریکۀ الجنان و لابسین ریطۀ الغفران » مفاخر أسلاف اشراف ما
صفحه 46 از 172
که هلال دولت و جهانبانی از افق مملکت طالع، و مانند ماه دو هفته بکمال رسید و لامع گشت، تا آنگاه که خزرات دیهیم سلطنت
و جهان ستانی تعدادش به چهارده کرت پیوست، و از بدو هبوط حضرت ابوالبشر آدم صفی علی نبینا و علیهالسلام، و اگر نه به زعم
برخی و معتقد جمعی روزگاري چند قبل از هبوط وي تا نیمهي زندگانی و منتصف عمر این جهانی علت غائی ممکنات سبب
سراج الدنیا والدین » اصلی موجودات چهارمین اوصیاء اتقیاء و ضیاء بینش پنجمین آل عبا و مقتداي اولیا و [صفحه 102 ] پیشواي انبیا
جناب ابی محمد سید الساجدین علی بن الحسین امام زینالعابدین علیهالسلام ابد « منهاج الایمان و الیقین سبط الرسول ابن البتول
اعجب » : الابدین به خاطر وقاد و طبع نقادش که مبدع معانی بکر و مخترع مبانی فکر بود تصنیف کتابی کرد و تألیف ابوابی نمود که
الکتب تصنیفا و اغربا ترصیفا، و احسنها صنعا و ارقها نثرا و شعرا و اشملها للعجائب العربیۀ، و اجمعها للغرائب الادبیۀ؛ مجتمع للفوائد
الشریفۀ، محتو علی الزوائد اللطیفۀ، متحل بحلیۀ الایجاز و الاختصار متخل عن وصمۀ الاخلال و الاکثار، یظفر بالنجاح طالبه، و یبشر
بالارباح کاسبه، و یروح الخاطر عند الملال، و یشحذ الاذهان عند عروض الکلال، فکم فتح فیه مقفلا ببنان افکاره و کم شرح منه
مجملا ببیان اخباره؛ و کم فض فیه عذاري المعانی و الالفاظ، و کم فک فیه ختام المعمیات و الالغاز؛ و کم افاح فیه المسک من
و به ناسخ التواریخ .« روضات الکلمات و کم اضاح فیه المعضلات من مخدرات العبارات، فیه آیات بینات و هدي و موعظۀ للمتقین
موسوم ساخت که متونش صحاح و بطونش مفتاح الفلاح و صحیفه معانی و « الاسم تدل علی المسمی و الالقاب تنزل من السماء » که
ثانی سبع المثانی و جوامع الحکم و مبتدار اتذکره و منتهی را تبصره و اوهام خواص را دره الغواص و جلاء العیون و رافع شبهات
مدلهمه و هجوم آلام را زینت القلوب و کشف الغمه و فصول المهمه است، و هر سطرش در دیدهي ارباب دانش عیون اخبار، و هر
حرفش در نظر اصحاب بینش صحیفه مشارق الانوار نکاتش علل الشرایع شریعت اشاراتش شفاء الصدور اهل طریقت. کأن خلال
اسطره ثغور تبسم عن ثنایا اقحوان و الحق مرآت عکوس وقائع گذشتگان است و تابش شموس مواقع پیشینیان که مشحون به
فصاحت و مکنون به بلاغت و ترجمان چارم کتاب و تالی فصل الخطاب و یتیمه بحر مآرب و تمیمه نحر مطالب است، و از سوابق
اعوام و [صفحه 103 ] سوالف ایام در حسن نظم و ترتیب و لطف جمع و تبویب و استقراي صادرات حالات جهانیان و استیفاي
واردات حکایات بر گذشتگان و تشکیل خیر و روایت و ترتیل سیر و حکایت تاکنون بدین سیاقت و وثاقت کتابی ننگاشتهاند. که
انگشت دقت بر ما بین الدَفَّتَین جامع خواجه رشید همدانی و مروج الذهب مسعودي و تاریخ فرشته هندو شاه استرابادي و مرآت
الادوار مصلح الدین محمد لاري و هشت بهشت ادریس بدلیسی نهد؛ و ظاي نظر بر ما بین الجلدین معجم فضل الِله وصاف و
وصافِ عبدالله شیرازي و تاریخ الفی ملا محمد التتوي و مقامات یمینی و ابوالفرج عتبی و نفائس الفنون محمود الایلی گذارد و خط
جایزه و ترقین بر زینت المجالس مجدالدین و حبیب السیر غیاث الدین و مواهب الهی معین الدین و بر مؤلف امیر خواند یعنی روضۀ
الصفا و مصنف طبري یعنی محمد بن جریر کشد، و قلم نسخ و بطلان بر نگارستان قاضی احمد غفاري و تحفۀ العالم میر عبداللطیف
خان شوشتري و مطلع السعدین عبدالرزاق سمرقندي و عالم آراي میرزا اسکندر منشی و نزهت القلوب حمدالله مستوفی زند. و با
کثرت تحریر و تسطیر و احاطت به تمامت موضوع و محمول اخبار و حکایت که چون جمع معرف مانعۀ الجمع از هیچ قضیه و
نتیجهاش نتوان گفت و با فزونی استیعاب جمله صغري و کبراي قصص و روایت که مانند جنس عالی مانعۀ الخلو از هیچ حاصل و
محصول و مفهوم و مدلولش نتوان خواند، و در حفظ صحت حکایات و ضبط و دقت در نقل روایات خبر واحد را اگر چند به قرینه
محفوف بود و ناقل به عدل موصوف یک باره طرح کرد و به کلی جرح فرمود. در تصحیح سند و سلسلهي روات جز اخبار
متواترات و عدول از ثقات را شاهد و مستند نساخت؛ و در تنقیح مناط خبر از حدیث مخرج المناط صرف نظر کرد. تا بدانجا که
چون روایتی بدو مرفوع شود چون درایتش دانند؛ و حدیثی که بوي متصل گردد از صحاح و منصوص العلهاش خوانند: و در عداد
« اجمعت العصابۀ علی [صفحه 104 ] تصحیح ما یصح عنهم » عدل ضابط امامی و سلیم الجنه و سالم الطریقهاش انگارند، و در شمار
در سبک فصاحت و بلاغت و طراز جزالت و « صدق الحدیث حلیۀ اللسان و فصاحۀ المنطق سحر البیان » اش آورند و به مضمون
صفحه 47 از 172
ذلاقت و فنون براعت و یراعت و شجون کنایت و استعارت و علوم مشاکلت و مزاوجت و رسوم اشارت و صراحت و حسن طباق و
ساز اعجاب و اعجاز « کاد البیان ان یکون سحرا » استخدام و لطف جناس تام و غیرتام و رعایت مقتضی الحال فی جمیع الاحوال که
کرد؛ و خرق عبادت و کرامت آغاز نمود. فالنثر مثل ابتسام الروض عن زهر و النظم یحکی جمان البحر او درر از الفاظ نمکینش که
چون خنده شکر لبان شورانگیز، و معانی دلنشینش که مانند طره سبز خطان دلاویز. حروفش چو زلف بتان چکل همه جاي جان
است و ماواي دل معانیش در زیر حرف سیاه درخشنده چون مهر و روشن چو ماه و مشاطه کلک سحارش به جوهر الفاظ که چون
سواحر الحاظ بود؛ و به دقایق و نکات معانی که حلاوت آب زندگانی داشت، عروس منطوق و مفهوم را هفت اندامش را به هفت
و نه زیور بیان چون روي نکویان آرایش داد، و هفت در هفت نمود، و چمن پیراي طبع گوهر بارش به لآلی احاجی و الغاز که به
سان نسیم صبا سائر و چون فروغ ذکا موثر بود؛ حدائق منثور و منظوم را از شش جهت چار ارکانش را بسان زلف ظریفان پیرایش
داد، و رشک هشت بهشت ساخت؛ که از بهر کلمات درر بارش هر لحظه زهرهي زهرا عقد نثره و ثریا از هم ریخته، و پروین و
شعري طرف کمر از جوزا را درهم گسیخته، و از براي سخنان گوهر بارش هر دفعه سحاب نیسان لآلی از مشیمه اصداف بیرون
ریخته؛ و سعد تفتازانی و فخر رازي و بدیع همدانی که از جوهریان رسته بازار معانیند سبق خوان دبستان و زانو زن ابجد خوانش
شدند؛ و حریري و زمخشري و حمیدي که صرافان دار العیار سخندانیند، گلچین بستان و مزدور دکانش گشتند، که الحق در حوزه
القلیل یدل علی الکثیر » . جهان همانند این کتاب در شاخ گوزن و در عرصهي عدم و بعهده محال و بر [صفحه 105 ] پر غراب است
اکنون ذمت همت این بزرگ خدمت .« و الجرعۀ تدل علی الغدیر و الجفنۀ علی البیدر الکبیر من راي من السیف اثره فقد رأي اکثره
را پایندان انجام است، و رقبه اطاعتت اتمام بقیت را گروگان اختتام، هم ایدون از این آستان کیوان پاسبان بسان صبا و سحاب
بشتاب، و نگارش کتاب را تشمیر ثیاب نما و سطرا بسطر و حرفا بحرف و طابق النعل بالنعل و القذة بالقذه در شق غبارش همی تاز؛
و دنباله پوئی آثارش را از پس پشت مینداز؛ چه امروز سخنانش در الواح اذهان کالنقش فی الحجر ثبت شده، و کلماتش در مقعر
اسماع چون نقش کازر ضبط گشته، و چون مثل سائر و مانند سخن دائر، علق به الطائر است. و در نقل روایت بترویج قول مزیف
مکوش، و از پی تهییج لفظ مزخرف مباش؛ و در ذکر حکایت مصحح اقاویل نباید بود، و محقق اباطیل نشاید شد، بلکه در اختیار
قشر از لباب و غث از سمین کار براي العین و علم الیقین باید کرد. آنگاه این ثنا گستر صداقت سجیت؛ و مدیحت گر مخالصت
طویت، روي نیاز بر خاك عجز و افتقار نهاد، و پس از ساعتی دراز سر فقر و انکسار برداشت، و رطب اللسان با عذب بیان بعز
عرض آن آستان ملایک پاسبان رسانید، که اگر چند اختتام این بزرگ خدمت چون به نام این قلیل البضاعه اشارت رفت، و اتمام
این مبارك آیت تا تاي تمت باسم این عدیم الاستطاعه حوالت شد جمجمه فخر و مباهات بر سینه سماوات سود، و کوس دولت بر
اطوعهم للسلطان » را که « بقیت مدته و طالت مرتبته » ذروه محدد جهات همی کوفت؛ و اجراي اوامر و نواهی اعلی حضرت شاهنشاه
مانند نوافل موکده و فرایض پنجگانه بر خویش لازم و متحتم میدانم، و هر چند این رهی از یمن تربیت و « و اشکرهم للاحسان
همواره ازمنه ثلاثهاش را صرف تحصیل حقایق دانش و تکمیل دقایق « صانها الله عن حوادث الازمان » حسن تقویت شاهنشاه ایران
بینش نمود و از اجزاي سه گانه و رؤس ثمانیه [صفحه 106 ] و از مبادي مسائل و مقدمۀ الابواب و اوائل و ثوانی هر علم تا خاتمۀ
خضت فی غمار عمانه؛ و غصت علی الآلیه و جمانه و میزت بین ضعیفه و متینه، و وقفت علی غثه و سمینه؛ و عرفت لجنه » الکتاب
اصولی نگاشت و فصولی پرداخت، تا صاحب حکم و فتوي و المضروب بالمثل بین الأکفا شد، و مبدع « من لجینه و هجانه من هجینه
هر حرفت و مخترع هر صنعت از بدایت شالیده طرح و بیرنگ تا نهایت پرداز و آب و رنگ آمد، و اوستادي توانا و دانشمندي دانا
در صدر هر کتابش نگاشتند. از تحت گل « و له اصل » ، گشت، و از میان اصحاب وجهی از وجوه ثقات و راسی از رؤس مآت شد
سیاه تا اوج زحل کردم همه مشکلات گیتی را حل لکن احتمال اثقال این امر خطیر و اشتغال به امتثال این کار که بس عسیر است،
ازین تهی دست صفرالکیس خالی الکاس با بضاعت مزجات و ترهات خرافات و فتور آلات و قصور ادوات جاي در جناح کرکس
صفحه 48 از 172
سیل اگر سنگ را بگرداند چون به دریا رسید فرو ماند .« لا یشابه الیوم الامس و لا یضاهی القمر الشمس » و نشیمن در بال عنقا دارد
همانا ضیاي سها را در حذاي بیضا چه نور است؛ و طنین ذباب را در ازاي رنین رباب چه فرحت و سرور، در آن پهناور میدان که
پیش تازان جاده جودت و ذکا شراك نعل گسستند، و یکه سواران حومه فطنت و دها کمیت سیر را میخ در سم شکستند، پهلو زدن
و لاف همسري جستن و طریق مساوات پیمودن و در طلب سبق و مرامات بودن از آن کس که آسمان از ریسمان نداند و زادهي
صدف از پارهي خزف نشناسد و حریر از حصیر تمیز نگذارد و قنطار از قطمیر فرق نتواند عمان به دم پیمودن و سهلان به قدم
لکل » .« در باغ لاله روید و در شورهزار خس » ؛ فرسودن و چراغ در برابر آفتاب افروختن و جگر در مجمر مشک ناب سوختن است
اکمال این عقد مُنَّ َ ض د از قدرت بشري این رهی بیرون است، و اتمام « دهر رجال و لکل مقام مقال و لکل قوم یوم و لکل یوم قوم
لن یهلک امرء عرف قدره و لم یتعد طوره کل امرء اعرف » ، این بناي ممهد از طاقت [صفحه 107 ] بدن عنصري این برخی افزون
تحقیق این سخن که همی گوید این رهی داند خداي بلکه شناسد خدایگان دیگر باره خطاب .« برسم قدحه بل المرء اعلم بشانه
مستطاب؛ و فرمان ضروري الاذعان از قطان قباب قدرت و سکان سماء سلطنت فرصدور و عز ظهور بخشید، که بحول الله تعالی که
سرپنجه معدلت و سرانگشت عدل و نصفت ما که مرایاي قابلیت و استعداد هر فردي از افراد بنی نوع بشر را به صیقل تربیت از زنگ
جهالت بزدوده، و نهال قامت هر صنفی از اصناف اهل فضل و هنر را علی حسب الوسع و الطاقه به کمال درجت رسانیده و یکان
یکان چاکران و خانه زادان که از پیشگاه آسمان بارگاه به خدمتی گردائیدند و آن را به خاتمت رسانیدند؛ به اصناف کرم و
اضعاف نعم نائل شدند؛ و از ابر سخا و بر عطاي ما بنصیبه عظمی و بهرهي اوفی واصل گشتند، و آنان که سکه ملکی ما را در دار
الضرب بندگی نقش جبین ساختند، و قلادهي عبودیت و طوق طاعت را از گردن تمکین در آویختند، از دیوان عطیت ما که چون
لوح محفوظ هر نام را به قلم ثبت آورده حظ اوفر یافتند، و از خوان نعمت ما که از ابتداي جابلسا تا انتهاي جابلقا همه جا گسترده
ایدون ترا که صنیع دولت و رضیع .« و اما من آمن و عمل صالحا فله جزاء الحسنی و سنقول له من امرنا یسرا » بهره بیمر برگرفتند
نعمت و مشحون عوارف و مکنون عواطف و در صَوب عاطفت و فیض عارفت و مأمور بدین خدمت و در خور هر گونه موهبت
باشی، چه افتاده که از چنین امر پهلو تهی سازي و به ظهر الغیبش اندازي و پنبه غفلت در گوش گذاري و از اصغاي این حکم خود
مرد باید به فرِّ علم، بلند مرد باید به عزِّ عقل، رفیع نبود جز به عقل، مرد، .« من لم یرکب الاهوال لم ینل الامال » را اُطروش انگاري
شریف نشود جز به جهل، مرد، وضیع [صفحه 108 ] چون تحلی به علم دارد مرد خواه کو پیر باش و خواه رضیع همانا در سفر چنین
ژرف دریا و سیر این شگرف صحرا چنان مپندار که عنان سیاحتت را به گردنت اندازیم؛ و امر سباحتت را با خویشتنت گذاریم، اگر
چند خامه ترا در انگشت و نامهات در مشت باشد، و تلفیق و تنمیق قصه و تدقیق و تحقیق قضیه از ریزش خاطر نقاد و جوشش طبع
علی الدیک الصیاح و علی الله » . وقاد آن چاکرِ خانهزاد است، لیکن بی الماس دُر نتوان سفت، و بیخضر به آب بقاره نتوان یافت
و الخیل یوم الرهان باقبال » ، امداد غیبی ما همه جا نیروي بازویت باشد؛ و انفاس قدسی ما هر دم روح بخش قالبت گردد « الصباح
و شمر » در حال ازین حضرت رجعت گیر « فعلیک بالاقدام و لو علی الضرغام » اینهمه آوازها از شه بود .« اربابها لا بعروقها و نصابها
و از کتب نفیس، جلیس و انیس خویش ساز؛ و به دستیاري دولت و اقبال و پایمردي توفیق قادر متعال « عن ساق و تضمر لیوم السابق
در اتمام بقیت سعی جمیل و در انجام این خدمت جدي بسزا نماي؛ و از آن طریقت تا « جمع له جرامیزك » به دقت نظر وحدت بصر
توانی کناره مجوي؛ و آن روش و سیر را بین العین و الاثر از دنبال همی بپوي، و در تاسیس حکایت به تنصیص روایت پرداز و
و همواره رعایت قافیت را وجهه همت .« خذ ما صفا و دع ما کدر » چندان از پی ترصیع و تسجیع خویش را در لعب و زحمت مینداز
البلاغۀ ما فهمتها العامۀ و رضیت بها الخاصۀ خیر الکلام ما لا » مساز، و یکباره از افراط و اطناب ممل و تفریط و ایجاز مخل به پرهیز
کلم الناس علی قدر عقولهم و ما ارسل من نبی الا بلسان » تا تادیه معنی را به الفاظ عام الجدوي « یکون عامیا سوقیا و لا عربیا وحشیا
قبل » هیچ تن را اگر چند ترا دیرینه دشمن باشد به بد دهن میالاي که « ایاك و اعراض الرجال » به کار بند؛ و در نقل اخبار « قومه
صفحه 49 از 172
و در شرح آثار هیچکس را هر چند دوستی ممتحن باشد به هواي نفس « الرمی یراش السهم من یزرع الشوك لم یحصد به العنبا
خویش مستاي؛ [صفحه 109 ] و پیرایه فصاحت را به کثرت نگارش مدان، و سرمایه بلاغت را به فزونی کنایت و استعارت مپندار که
لاف از سخن چه دُر توان زد آن خشت بود که پُر توان زد و سرعت و عجلت را در هیچکار .« من اکثر هجر و من تفکر بصر »
قد یدرك المتانی بعض حاجته و .« العجلۀ من الشیطان و العجول مخطی و ان ملک و المتانی یصیب و ان هلک » پسندیده مدار که
ما اشتار » و سستی و ناتوانی در کار را هرگز پسندیده مدار که « تعجیل نکو نیست مگر در عمل خیر » قد یکون من المستعجل الزلل
آنگاه روي با مقیمان غرفه ارتقا و معتکفان صفه اصطفا آورد و فرمود .« العسل من اختار الکسل و لاملاء الراحۀ من استوطأ الاستراحۀ
هیچگاه ناسنجیده هیچ تن را گزیده نساختیم، و هیچ وقت بیرون از اختبار هیچکس را « قلب السلطان فی اصبعی الرحمن » از آنجا که
« یکشف القناع عن مضمونها » اختیار نفرمودیم؛ همانا خاطر آفتاب ذخائر ما که به نور فراست مغیبات مستور را در شب دیجور که
بازدارند هرگز از طریق استقامت انحراف نجوید، و « یحسر اللثام عن مکنونها » برخواند، و مکنونات ضمیر را از الواح صدور که
هیچگاه از سبیل سلامت انعطاف نگیرد، تا در ناصیتی آیت لیاقت قرائت نفرمائیم، خدمتی که او را صلاحیت ندارد بدو حوالت
و اگر چند رشحات سحاب رحمت و لمعات « الشبل الیف اللیث و الوبل حلیف الغیث » « و حق علی ابن الصقران یشبه الصقرا » ننمائیم
آفتاب تربیت ما بر دشت و بوستان و کوه و کان یکسان بارد، و به یک میزان برتابد، لکن زمین شوره سنبل بر نیارد. گوهر پاك
بباید که شود قابل فیض ور نه هر سنگ و گلی لؤلؤ مرجان نشود اگر امري معضل و کاري مغفل و منظوري مهم و مقصودي معظم
بیرون از عدالت نیست « وضع الشیء فی محله » وي را شناختیم « ولد الفقیه نصف الفقیه و الشبل یا سد و الهلال یبدر » ازو خواستیم
شرط انصاف [صفحه 110 ] و مروت است. در زمان حاضران بعز عرض رسانیدند: کی پست شود آن که « اعطاء کن ذي حق حقه »
راس الریاسۀ تهذیب السیاسۀ و السلطان » بلندش تو کنی خداي را شکر و سپاس که شهنشاه عالم پناه قدردان و حق شناس است
گاه شود کمین بندهي را از حضیض ذلت به ذروه عزت رساند؛ و مقالید اقالیم سبعه را در قبضهي « العادل خیر من سحاب وابل
قدرت او نهد، و گاه مهین گزیده را از اوج حشمت به خاك مذلت نشاند، و از غلات اربع سفره روزیش را بیبهره و قسمت گذارد
و با تحمل بفادحات امارت و اشتغال بباهظات ریاست هر کاري را باز پرسی بسزا فرماید و هرامري را « العدل معمار الارض »
هل جزاء » دادرسی بجا نماید و همواره پاداش زحمت اسلاف را مضاعف درباره اخلاف بخشد، و هماره جزاي خدمت آباء را که
یک باره در حق ابناء به اضعاف عطا فرماید. همانا تکفیل انجام این سامان، و توکیل اتمام چنین بنیان، آخرش « الاحسان الا الاحسان
را آنکس شایسته است که اولش را همان کس بایسته بود؛ و از صدر و ذیل قصص و روایات و از بدایت و نهایت حکایات از هر
چون ماهی در « المرء فی طی لسانه لا فی طیلسانه » و در دریاي سخن سرائی که « کم ترك الاول للآخر » راه آگاه و با همه جا همراه
چون عقاب در هِضاب، و ناگزیر هر گوهري دُرجی خواهد، و هر اختري « اللسان میزان الانسان » آبست و در میدان زبان آوري که
را بُرجی باید؛ و هر دختري را خاطبی است، و هر دفتري را کاتبی. و از آنجا که این فروغی است از آن چراغ، و غَبوقی است از آن
الشبل فی » اَیاغ و قطرهي است از آن سحاب؛ و بوئی است از آن گلاب، و نغمهي است از آن رباب و جرعه است از آن شراب
رأي بیضا ضیاء اصابه صواب فرمود، و حدس صائب سهم مقصودش را بر خطا نراند؛ و به هدف منظور و مراد « المجبرة مثل الاسد
حق را به مرکز نشاند و کار « أهل [صفحه 111 ] الدول ملهمون » و به مضمون « ان الحدید بالحدید یفلح و الطیر بالطیر یصطاد » نشاند
را در کف أهلش گذارد. تو قدر فضل شناسی که اهل فضلی و دانش عاقبت الامر انگشت اطاعت از صمیم جان و سویداي دل بر
است و اینک علم حضوري در « اذل من النعل و اقل من لا شیء » دیده منت نهادم و به ذروه عرض رسانیدم که اگر چه این بنده که
فکر بیرون از اندازه فاتِر است؛ و فهم از آن سوي « بعد اللتیا و التی » این داستانش نیست؛ و از پس این حادثه کبري و نائبه عظمی
بر دستهي گل نیز به بندند گیارا؛ خطاب بیارتیاب را، چه کند بنده که « المیسور لا یسقط بالمعسور » حوصله قاصر، لکن از آنجا که
گردن نَنِهد فرمان را از آنگه که ترا بر من مسکین نظر است؛ آثارم از آفتاب مشهورتر است. گر خود همه عیبها بدین بنده در است
صفحه 50 از 172
هر عیب که سلطان به پسندد هنر است بندگانیم و گوش بر فرمان؛ امید و رجاي واثق چنان است که از بخت میمون و طالع همیون،
مگسی را که تو پرواز دهی شاهین است، علم حصولی به دست آرد، و انجام این خدمت را کمر همت بر میان بندد؛ و اتمامش را
هذا مکان الشد » استدامت نیت نماید. گر التفات خداوندیش بباراید نگارخانه چین است و نقش ارژنگی آنگاه با خویش سرودم
و قد وجدت مکان القول ذاسعۀ و ان وجدت لسانا قائلا فقل اگر چند پس از روزگاري دراز و زمانی دیرباز از آن .« فاشتدي زیم
زمان که زهره پیکر انانیت را در تحصیل کیمیاي سعادت در کوره ریاضت گداختی، و روح قالب انیت را در تکمیل صداقت در
بوته محنت مذابش ساختی، تا در خور خطابات شاهنشاهی و لایق افاضات پادشاهی آمدي؛ و اگر قواي روحانی و مشاعر نفسانی
برهتی از دهر و مدتی از عمر عزلت گزین صومعه دماغ و خلوت نشین زاویه فراغ شدند، و همواره انتهاز « افرغ من حجام ساباط » که
را غنیمت می « رأس العقل مغافصۀ الفرصۀ عند امکانها و الانصراف عما لا سبیل الیه » فرصت و انتظار فراغت [صفحه 112 ] را که
و بسطت الریاض مطارفها و ظهرت لی الارض » شمردند، بحمدالله و المنه که صبح تمنا مصفر گشت، و لیل ترجی مقمر آمد
« نعیش فی ظله » چنگ توسل درافکندم و در عروة الوثقی تربیتش که « نعتصم بحبله » آنگاه در حبل المتین معدلتش که .« زخارفها
دست توسل در انداختم، و هر دم همی سرودم: قدر مجموعهي گل مرغ سحر داند و بس که نه هر کو ورقی خواند معما داند فلما
امر قدر اجرا و حکم قضا امضا زینت افزاي عرصهي شهود و رتبت آراي ساحت « ارتحلت عن حضرته و قبلت سدته طول الله مدته
وجود گشت، که تا از جامه خانه خاص دولتی به تشریف ملکی اختصاصی اختصاصم دهند و ثوب مصیبتم را به لباس عیش و
مبدل سازند. از لطف تو هیچ بنده نومید نشد مقبول تو جز مقبل جاوید نشد لطفت به کدام ذره « کالماء للغلیل و البرء للعلیل » عشرت
پیوست دمی کان ذره به از هزار خورشید نشد آنگاه بر حسب مشیت ماضیه و اراده علیه جازمهي خلعت آفتاب طلعت را شرافت
فأتحفنی بما لم یکن لابی دلف من اعتیاده، و لا » بخشاي دیده و سر افتخارم داشتند، و منزلت پیراي دوش و پیکر اعتبارم ساختند
شکرت الله ذا المعروف شکرا فجازانی به فرحا و بشرا و با خود همی سرودم: و کن شاکرا لله فی کل .« جاد بها النعمان علی زیاده
نعمۀ یثبک علی النعما جزیل المواهب ما نتوانیم حق حمد تو گفتن با همه کروبیان عالم بالا از دست و زبان که برآید کز عهده
شکرش بِدَر آید پس با دلی بس خرم و شاد، و خاطري از رنج و غم آزاد، مقضی المرام سالما غانما از سیر آن معراج جسمانی و از
تفرج آن بهشت جاودانی رجعت [صفحه 113 ] به سر منزل و معاودت به مقام و محل اصلی خویش نمودم؛ و به صدق نیت و
مالا » به قدر مقدور که « المأمور معذور » خلوص طویت و استقصاي امنیت و امضاي همت با عدم بضاعت و فقدان استطاعت به حکم
یدرك کله لا یترك کله شمرت عن ساق الجد و بذلت غایۀ الجهد و الکد و اسهرت الناظر و اتعبت الخاطر و اطلت التفکیروا
و بمفهوم. اذا قلت فی شیء نعم فاتمه فان نعم دین علی المرء واجب فتح الباب در نگارش آن کتب « حضرت التواریخ و التفاسیر
بپرداختم، و « حذوا بحذ و الفاظا بالفاظ و نحاذي فی الفعال حذوا النعال » نمودم، و به تنقیح دلالات واضحه و توضیح مقالات لایحه
چند که مکنت و توان و قدرت و امکانم بود از صحاح کتب و تواریخ و نسخ تفاسیر از مصنفات و مؤلفات ثقات روات و محدثین و
از تصانیف و تآلیف مشاهیر و معاریف مورخین به دست آوردم، و در ذکر قصص و اخبار و نقل سیر و آثار پس از تنقیح مناط و
و بحثت عن » محل روایت و تصحیح مرجع و اصل حکایت با رعایت هر عهد و سال و دقت در صحت اسامی رواة و رجال بپرداختم
دواوین العجم و العرب و فحصت عن کتب العلم و الادب فشرعت فی شرح احوال الشاعر المفلق المکنی به ابی فراس الفرزدق و
قلت: فیادهر ساعد علی بغیتی و یا عمر کن بعض اسبابها از رحمت شامله حضرت رب الارباب مرجوم چنان شد که اعداد ادوات و
امداد در مؤنات فرماید، و فراغت بال و سلامت حال فی جمیع الاحوال بخشد. یا رب هییء لنامن امرنا رشدا و اجعل مؤنتک الحسنی
لنا مددا از قدرت کامله مسبب الاسباب آنم امید بود که ارائه طریق و تهیوء توفیق فرماید، و ایصال بمطلوب که بهتر رفیقست بنماید،
و از فیض عام قادر علی الاطلاق خواهنده شدم که شرح صدر و یسر امر و « نسئل الله البصیرة و الهدایۀ و نعوذ به من الغفلۀ و الغوایۀ »
« رب اشرح لی صدري و یسرلی امري و احلل عقدة من لسانی یفقهو اقولی » طلاقت لسان و ذلاقت بیان احسان نماید، و همی خواندم
صفحه 51 از 172
بلطف تام مالک بالاستحقاق پناهنده گشتم که تحفظ ازعین الکمال و تقیظ از غفلت [صفحه 114 ] و ضلال و صیانت از طعن طاعن
اللهم احفظنا من شر اللسن و فضول الهذر و » فرماید و همی سرودم « عند الامتحان یکرم الرجل او یهان » و محافظت از لوم لائم که
و ارجو من الله تعالی که دقیقه شناسان بدیع خیال و نکته سنجان سریع الانتقال و صرافان دکه فضل و « من ابصار لاحظۀ و السن لافظۀ
را « من صنف فقد استهدف و من انصف فقد استطرف » ادب و نقادان قله علم مکتسب چون در این کتاب گاهی نظر افکنند مضمون
در وي نگرند؛ و « و عین الرضا عن کل عیب کلیلۀ » به خاطر آورند؛ غرض نقشی است کزما بازماند؛ و به دیده انصاف و استرضا که
او را ننگرند و بر عثرات قلم مطرز اوراق؛ و هفوات خاطر « و لکن عین السوء تبدي مساویا » هیچ وقت بنظر عیب جوئی و نکته بینی
دامن عفو و تجاوز برافشانند. مکشوف باد که چون کتاب مستطاب شرح سیر و آثار قطب « الانسان محل النسیان » مبرز اخلاق که
مدار خلافت نقطه دائرهي ولایت؛ واسطه رستگاري دارین، وسیلهي آزادي نشأتین؛ مصور کارگاه کاینات؛ مدبر دستگاه ممکنات؛
بانی بنیاد این گردنده گردون؛ باعث ایجاد این جنبده جیحون؛ قافله سالار شاه راه ابداع؛ ستوده سردار سپاه اختراع؛ هستی بخش هر
ممکن و موجود؛ روان ده پیکر هر بود و نمود، السید الشریف؛ و الکریم الغطریف و المعصوم الحنیف؛ و الدیان العفیف، الصابر عند
المصائب، الشاکر فی الملمات و النوائب، مخزن علم الله و حلمه، معدن بر الله و و لزام الحق زمام الصدق؛ زعیم الخلق قسیم الرزق،
مصدر الامر و النهی؛ مهبط التنزیل و الوحی و الایمان المنیر و الاسلام المستنیر؛ الذي رباه النبی صغیرا، و دعی له کبیرا؛ و کان
للمؤمنین مجیرا، و للکافرین مبیرا؛ الامام الطاهر، و الهمام الباهر؛ الصدیق الاکبر، و الشافع فی المحشر، سبط الرسول، ابن البتول، آیۀ
الله الکبري؛ حجۀ الله العظمی. المامون المقتدي، و المطهر المهتدي، الثانی من الائمۀ و الخلفاء الرابع من اهل الکساء، مولانا ابومحمد
که از ریزش طبع گوهر بار، « الحسن المجتبی علیه سلام الله منی ما طلعت الشمس و الاقمار و بقیت و [صفحه 115 ] بقی اللیل و النهار
جناب والدي المبرور، البسه الله حلل النور، الذي لا یمسه الا المطهارون « البارع اللوذعی و المنشی الالمعی » و از جوشش خاطر توخار
است و برخی از عدول و موثقین که اینک در قید حیات اندرند، و هر یک شهادت را ذوالشهادتین، من بنده را شاهدي غیر زور، و
گواهی بیرون از فتورند که کتب ناسخ التواریخ، اگر چند والد ماجد نگارندهي کتاب و گذارنده ابواب و مخترع این اراده و آهنگ
و ضبط شوارده و ربط اوابده و خلط فی سبک النظم نثره و نظمه و خرط فی سلک الضبط فذه و » و مبتدع درین کرده و بیرنگ بود
لکن آرایش عروس سخن و پیرایش طاووس زاده دمن و ترشیح آن بناي همایون و .« توامه الفضل للمبتدي و ان احسن المقتدي
توشیح آن دیباي بوقلمون و توضیح معضلات اشعار و اراجیز و تنقیح مناط اخبار و احادیث من بنده را اکمالش رقبه همت رهین
بود، و اتماش را ذمت طاعتم ضمین؛ و چندي ایضاح این رق منشور و اصلاح این لالی منثور به تاخیر و تسویف و تعقیب و تعطیل
و اکنون که توفیق حضرت باري معاضد و اختر برج بختیاري « فعاقنی عن ذلک عوائق الدهر الاکدر و بوائق العیش المغبر » گذشت
و لما ساعدت الاقدار و ارتفعت بعض الاعذار صرفت عنان » مساعد گشت؛ و کشف حجب عوائق و رفع استار ملمات و بوائق شد
و هم ایدون بحلیه طبع « العزیمۀ نحو ذلک المطلب و وجهت تلقاء ذلک المأرب هذا مع اعترافی بأن الباع قصیر و البضاعۀ مزجاة
محلی و مشحون می گشت و چون اوارقش متفرق و منحصر بفرد و الواحش متشتت و نسخهاش در یک جلد بود، تاکنون از سواد به
بیاض و از نسخه بکتاب نرفته؛ و عقود کلماتش از عدم تنقیط غیر منضد و سلسلهي عباراتش از عدم تخلیط غیر مسلسل بود، نیز
تغییر معنی و فحوي و تفسیر مجمل و مأول و تشریح الفاظ و لغات و تصریح اشارات و کنایات و توضیح قصص و حکایات و
فاجلت نظري و قضیت و طري، و طویت الریط و ثنیت الخیط فشمرت » تصحیح اسناد و روایات را وجه همت و فریضه نیت ساختم
عن ساعد الاجتهاد، و هاجرت الهجود [صفحه 116 ] و الرقاد، فجمعت مفرقاته من کتب عدیدة و نظمت شتاته من اماکن شریدة مع ما
و .« سنح للطبع الخامد؛ و شمح به فکري الجامد علی انی فی هذا الخطب ممن ینظم الدر و ان لم یملکه و ینقل التبروان لم یسبکه
چند که توانستم بذل مجهود و سعی مشکور و جد محمود و جهد موفور در صحت نقل سبر و حکایات و دقت در ذکر خبر و
روایات به کار بستم، و اگر از وفور مُزعِجات حال و فتور موجبات اقبال و ضیق ذراع و فزونی ملال و نارسائی بال و سوء قضا و
صفحه 52 از 172
تنگی فضا عثرات قلم و زَلات قدم و خطاي خاطر و خلل فکر فاتِر انتحالی در عبارات و ابدالی در کلمات و تحریفی در اسناد و رواة
و حذفی در اعراب و نقاط رفته باشد، از صرافان نقد نقد و زیف فضل و دها و سخن سنجان کم و کیف علم و ذکا مامول چنان
است که اگر گاه گاهی بنظر تحقیق و دیدهي تدقیق دروي نگرند، بر خطیئاتم خامهي صفح کشند و سقطاتم را نادیده انگارند. و
ارجو اسبال أذیال العفو علی هفواتی و اصلاح ما وقع فی مطاوي الکلمات من عثراتی؛ فانه لکل عالم هفوة؛ و لکل جواد کبوة؛ ان
دیده انصاف چو بینا بود در شمرد چند که مینا بود چرا که بر حسب .« الحسنات یذهبن السیئات کفی المرء نبلا أن تعد معائبه
بذلت فیه غایۀ الوسع و الطاقۀ و اطلت التردد بین العین و الاثر و لا یکلف الله نفسا الاوسعها و ما ابرء » استطاعت و اندازه و قدرت
من خجلم از عمل خام خویش تو بملامت مکنم سینه ریش در روش زمره آزادگان نیست روا طعنه بر افتادگان و .« نفسی اننی بشر
از مناظره جاهلان و مبغض جاهد نیندیشم؛ و از محاضره بدسگالان و مرتاب معاند نهراسم که اگر بیرون از تدبیر و عاري از تفکر
من جهل یستکثر القلیل، مما یري فی نفسه و یستقل [صفحه 117 ] الکثیر العظیم من » بیاوه زنخ زند، و به نکوهش و سرزنش برخیزد
چشم بداندیش که بر کنده باد عیب نماید هنرش در نظر ور هنري داري و هفتاد عیب دوست نبیند مگر آن یک هنر اللهم .« غیره
عمر سلطاننا الی یوم الدین، و بشره بالنصر و فتح مبین؛ و انصر جنوده بروح الامین، و اقهر اعدائه اجمعین، اللهم نور بصیرتی، و طهر
سریرتی، و طیب خلیقتی، و لا تخیب امنیتی؛ و یسر مؤتنی، و لا تعسر علی طریقتی؛ و ادفع عنی السوء و الاذي، و اجمع لی ما ارجو و
[ اتمنی، و وفقنی للتکتیب و التواریخ و اصرف عنی لسان اهل التحکم و التوبیخ، بحق محمد و آله الطاهرین. [صفحه 118
شرح حالات سراسر